Τι είναι η προσωπικότητα;

Προσωπικότητα

Αυτή η ερώτηση τίθεται πολλές φορές στην ψυχοθεραπεία και στην ψυχολογία. Γιατί κάνουμε ότι κάνουμε, γιατί αισθανόμαστε αυτά που αισθανόμαστε, γιατί σκεφτόμαστε αυτά που σκεφτόμαστε και πως αυτό μπορεί να αλλάξει; Γιατί ένας άνθρωπος είναι θρασύς, είναι αλαζόνας, κάνει έντονους μορφασμούς και ποτέ δεν απολογείται, θέλει να έχει τον έλεγχο σε όλα  και βιώνει φρενήρη και έντονα επίπεδα έντασης; Όλα αυτά οφείλονται σε κάποιο γονίδιο; Τα γονίδια παρέχουν τα θεμέλια της προσωπικότητάς μας και μερικά κάποιους περιορισμούς. Τα υπόλοιπα προέρχονται από όλα μας συμβαίνουν και τι μαθαίνουμε από αυτά.

Πώς διαμορφώνεται η προσωπικότητα;

Φανταστείτε ένα παιδί δύο-τριών ετών να αρπάζει κάτι που του κινεί το ενδιαφέρον, αυτό είναι μια συνήθεια για ένα παιδί αυτής της ηλικίας. Αλλά η μαμά του (ή οποιοσδήποτε το μεγαλώνει) νιώθει άγχος. Ίσως να είναι πάντα έτσι, ίσως αυτό να είναι το τρίτο της παιδί να θηλάζει και να είναι αγχωμένη, ίσως ο σύζυγός της να είναι απών. Σε κάθε περίπτωση, φωνάζει θυμωμένα στο παιδί της, πλησιάζει βιαστικά προς το μέρος του και το βάζει στο καρεκλάκι του για να είναι ασφαλές.

Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι αυτό δεν είναι μια μόνο περίπτωση που οφείλεται στην κακή διάθεση της μητέρας, αλλά ένα συνηθισμένο γεγονός, και μια συνήθης αντίδραση όταν ο γιος της εξερευνεί το περιβάλλον του. Τι συμβαίνει όμως στο παιδί; Τι λέει στον εαυτό του, μήπως ʺη μαμά έχει νεύρα τώρα, δεν πρέπει να το παίρνω προσωπικά. Μπορώ να εξερευνήσω τον κόσμο αργότερα όταν θα είναι ήρεμηʺ. Αυτό όμως είναι απίθανο, είναι μονάχα δύο-τριών ετών, όλα όσα γνωρίζει για τον κόσμο, τους κινδύνους, τη χαρά, τις έννοιες προέρχονται (κυρίως) από τη μητέρα του.

Κανένα παιδί δεν θα δει τη συμπεριφορά της μαμάς του μέσα από αυτή την ενήλικη οπτική. Αντίθετα μαθαίνει ότι έτσι είναι ο κόσμος: δηλαδή πως ακόμα και μικρές πράξεις οδηγούν σε καταστροφικές αντιδράσεις (έχετε υπόψη σας ότι το ξέσπασμα της μητέρας ίσως να είναι κάτι μικρό για κάποιον άλλο ενήλικα, αλλά για ένα μικρό παιδάκι που εξαρτάται από τη μαμά του για την κάλυψη των σωματικών και συναισθηματικών αναγκών είναι μια τρομακτική επίθεση). Πάντα περιμένει να πέσει και να χτυπήσει, μια έκρηξη άγχους και δυσαρέσκειας, μια κριτική, μια αποδοκιμασία, μεγαλώνει μέσα στο φόβο και γίνεται ένας άνθρωπος από αυτούς που απολογούνται συνεχώς, είναι ντροπαλοί και έχουν στρες. Έτσι λοιπόν δημιουργούνται αρνητικές πεποιθήσεις για τον εαυτό και τη ζωή.

Ένα άλλο σενάριο, είναι ότι ίσως να μάθει να αντιμετωπίζει το ίδιο άγχος όσο εξελίσσεται στη ζωή του, και να δρα σαν αυτά τα συναισθήματα να μην εμφανιστούν ποτέ ξανά. Αυτός είναι ο θρασύς, ο αλαζόνας άνθρωπος. Ή ίσως να γίνει ένας από αυτούς τους ανθρώπους που νομίζει ότι ξέρει τα πάντα, ότι είναι ο πιο έξυπνος στο δωμάτιο, έτσι ώστε να μην αντιμετωπίζει το στρες ότι μπορεί να κάνει λάθη (αν και ο απόλυτος έλεγχος σε όλα είναι ένας τρόπος επιτυχημένης προσαρμογής ή μπορεί να οδηγήσει μακριά έναν άνθρωπο αυτό εξαρτάται από πολλά άλλα πράγματα όπως η εξυπνάδα, η ευελιξία άλλων αμυντικών μηχανισμών κλπ). Σε κάθε περίπτωση, το παιδί μεγαλώνει και σε μεγάλο βαθμό επικεντρώνεται στο πως θα αντιμετωπίσει τον κόσμο με τον φόβο του ξαφνικού χάους. Αυτό είναι πολύ πιθανό αν τα γενετικά του χαρακτηριστικά είναι πολύ ευαίσθητα και το κάνουν ιδιαίτερα προσκολλημένο στη διάθεση της μαμάς και στο φόβο για τα ξεσπάσματά της.

Όσο μεγαλώνει το φοβισμένο παιδί παραμένει μοναχικό, περιορισμένο, χάνει τους φίλους του, δεν μαθαίνει τίποτα στο σχολείο ή αλλού για να του δώσει μια θέση στην κοινωνία και τελικά αποφοιτά με πολύ σοβαρά προβλήματα αντικοινωνικότητας. Όσοι είναι από έξω βλέπουν μια άσχημη, αντιπαραγωγική συμπεριφορά και λένε ότι είναι ʺαπροσάρμοστοʺ, ʺπροβληματικόʺ ,ʺνιώθει πόνοʺ. Όλοι αυτοί οι χαρακτηρισμοί έχουν μια επικριτική χροιά, αλλά όλοι συμφωνούμε  στην ουσιαστική σημασία τους. Αναγνωρίζουμε μια χαμένη ψυχή, ένα άτομο που συμπεριφέρεται (ή αισθάνεται ή σκέφτεται) παράλογα, ο καθένας από την πλευρά του και σύμφωνα με όσα θέλει από τον εαυτό του. Η ψυχοθεραπεία βοηθά στην κατανόηση αυτού που οι άλλοι θεωρούν ʺπαράλογοʺ. Είναι η κατανόηση αυτή που βοηθά του ανθρώπους να αλλάξουν τις συνήθειες και τη συμπεριφορά τους, που είναι και ο στόχος της διαδικασίας.

Αμυντικοί μηχανισμοί

Αντιμετωπίζοντας τη ζωή και τις δοκιμασίες που εμφανίζονται, μαθαίνουμε πως λειτουργούν οι αμυντικοί μηχανισμοί.  Αυτοί μας βοηθούν να εξερευνήσουμε και να μάθουμε το περιβάλλον, ώστε να πάρουμε αυτό που χρειαζόμαστε από αυτό. Την ίδια στιγμή όμως κατακλυζόμαστε από συντριπτικό άγχος. Το άτομο απελευθερώνει όλο το παλιό άγχος, την εμπειρία του να είναι έκπληκτο και φοβισμένο από τις ξαφνικές εκρήξεις της μητέρας του, υιοθετώντας μια προσωπικότητα που αποκλείει οποιονδήποτε θα το πληγώσει ή θα το τρομάξει ξανά. Συμπεριφέρεται με ένα τρόπο ʺ Δεν με ενδιαφέρει τι σκέφτεσαι, θα κάνω αυτό που θέλω, δεν μπορείς να με πληγώσεις, στην πραγματικότητα εγώ μπορώ να σε πληγώσω εύκολα και άσχημαʺ.

Την ίδια στιγμή, αυτό του δίνει την αίσθηση του ελέγχου και της κυριαρχίας. Ομολογουμένως, αυτή η μέθοδος δεν είναι η πιο παραγωγική και επιτυχής, αλλά αυτό τον τρόπο έχει μάθει. Ο φοβισμένος απελευθερώνει το ίδιο άγχος πιο άμεσα. Πρώτα στη μητέρα του, αργότερα οπουδήποτε και αποφεύγει να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Όταν μιλά είναι δειλός, απολογείται συνεχώς ακόμη και όταν δεν χρειάζεται. Με αυτό τον τρόπο, ελαχιστοποιεί την πιθανότητα να βιώσει ξανά τον παλιό τρόμο και τον εξευτελισμό. Είναι το άτομο που μένει προσκολλημένο στα συνηθισμένα. Αυτός που θέλει να ελέγχει τα πάντα, επίσης, αντιδρά με το ίδιο άγχος. Μαθαίνει και ξέρει τα πάντα, έτσι κρατά τον εαυτό του όσο πιο μακριά από το χαμένο, αβέβαιο και μπερδεμένο παιδί που ήταν κάποτε.

Αυτοί οι τρεις άνθρωποι αν δεν αναπτύξουν πιο ευέλικτους και επιτυχημένους τρόπους να κρατήσουν το άγχος μακριά, θα έχουν προβλήματα. Πάντα εκφοβίζουν τους άλλους σε μια προσπάθεια να μειώσουν το στρες, αλλά το θράσος οδηγεί στη έλλειψη φιλιών, στην ανεργία, στη σωματική βλάβη αν ξεσπάσουν σε λάθος άτομο και στη μοναξιά. Ο φοβισμένος ίσως να διώχνει μακριά τους άλλους με την συνεχή απολογητική συμπεριφορά του και την ανάγκη για επιβεβαίωση. Ή απλά μπορεί οι άνθρωποι γύρω του να τον εγκαταλείπουν, καθώς είναι τόσο απομακρυσμένος και αδιάφορος που τον ξεχνούν. Η μοναξιά και οι προσωπικές φιλοδοξίες μπορεί να τον βασανίζουν, αλλά είναι πολύ δειλός για να κάνει κάτι για αυτό. Βλέπουμε ότι η ζωή του είναι ʺμπερδεμένηʺ επειδή μοιάζει πιεσμένος και ανικανοποίητος. Αυτός που θέλει να έχει τον έλεγχο σε όλα απομακρύνει τους άλλους με την ασταμάτητη γνώση του για τα πάντα και  ίσως να μην μπορεί να λειτουργήσει σωστά επειδή η ανάγκη για έλεγχο να καταπιέζει την κρίση του για την αξία του ελέγχου ή για το τι μπορεί να ελέγξει. Αυτοί οι άνθρωποι μένουν κολλημένοι σε παλιούς αμυντικούς μηχανισμούς που όχι μόνο δεν λειτουργούν πια αλλά που στην πραγματικότητα λειτουργούν εναντίον τους. Για λίγο αυτοί οι μηχανισμοί ίσως να τους προστατεύουν από το στρες, αλλά σύντομα κάνουν τα πράγματα χειρότερα. Σύντομα αυτοί οι τρεις άνθρωποι θα χάσουν φίλους, δουλειές, συνεργάτες, συντρόφους και οι αμυντικοί μηχανισμοί που υποτίθεται ότι τους προστατεύουν, καταφέρνουν να τους κάνουν να νιώθουν παροδικά ασφάλεια, ευτυχία και κυριαρχία.

Στα περισσότερα συμπτώματα, μπορείτε να εντοπίσετε την ισορροπία μεταξύ της κυριαρχίας και της υποχώρησης στην ασφάλεια. Αυτή είναι η παλιά σύγκρουση ʺπροσέγγισης/αποφυγήςʺ και μας ακολουθεί σε όλη μας τη ζωή. Μπορείτε να δείτε ένα παιδί να προσπαθεί να πηδήξει από μεγάλο ύψος στη θάλασσα παρά τον φόβο του, έναν επιχειρηματία να παλεύει με την απόφαση να δημιουργήσει  την δική του επιχείρησή αντί να μείνει στην εταιρεία που είναι, την προσπάθεια σε κάθε ηλικία να προχωρήσουμε σε μια συνομιλία και να ρισκάρουμε να μας απορρίψουν μένοντας στην ασφάλεια μας. (Θυμηθείτε ότι τα πράγματα στην πραγματική ζωή δεν είναι τόσο απλά. Για παράδειγμα, η ασφάλεια ενός ανθρώπου μπορεί να είναι ο εφιάλτης ενός άλλου. Συγκρίνετε, για παράδειγμα, τα πράγματα που κάνουν τον θρασύ και τον φοβισμένο να νιώθουν άνετα).