Ηθικά διλήμματα

Ηθικά διλήμματα

Οι συμπεριφορές μας και οι ψυχικές διεργασίες έχουν στενή σχέση μεταξύ τους. Οι περισσότερες συμπεριφορές περιλαμβάνουν μια συνειδητή απόφαση για δράση ή όχι. Ο προμετωπιαίος φλοιός παίζει κύριο ρόλο στις εκτελεστικές λειτουργίες, πράγμα που είναι γνωστό ως γνωστικός έλεγχος.

Πλέον γνωρίζουμε ότι οι δολοφόνοι έχουν έναν προμετωπιαίο φλοιό που υπολειτουργεί και οι άνθρωποι με βλάβες στον προμετωπιαίο φλοιό είναι πιο επιθετικοί και βίαιοι. Ποια είναι όμως η σχέση ανάμεσα στον προμετωπιαίο φλοιό, στα ηθικά διλήμματα και στη λήψη αποφάσεων;

Η κατανόηση της λειτουργίας του εγκεφάλου είναι πολύ σημαντικό κομμάτι της ψυχολογίας. Η κατανόηση των γνωστικών ικανοτήτων (π.χ. ψυχικών διεργασιών) που παίζουν ρόλο στις βίαιες και επιθετικές συμπεριφορές είναι σημαντικός για την εκτίμηση της σχέσης ανάμεσα στον εγκέφαλο, στο μυαλό και στις συμπεριφορές μας.

Στις μέρες μας υπάρχουν κάποιοι κανόνες σε κάθε κοινωνία που οι πολίτες πρέπει να τηρούν σχετικά με το ποιες συμπεριφορές είναι ηθικές και ποιες ανήθικες. Η ηθική σημαίνει ότι γνωρίζουμε τι είναι σωστό και τι λάθος. Οι βίαιες και επιθετικές συμπεριφορές προς τους άλλους δεν είναι ωφέλιμες για κανέναν. Αν οι άνθρωποι δεν κατανοούν τους ηθικούς κανόνες και τις κοινωνικά αποδεκτές συμπεριφορές, ίσως είναι πιο πιθανό να συμπεριφερθούν με απαράδεκτους τρόπους. Έτσι, όταν έρχονται αντιμέτωποι με αποφάσεις για το πως πρέπει να αντιδράσουν σε μια κατάσταση πράγμα που απαιτεί σκέψη, ίσως οι βίαιοι εγκληματίες να μην είναι σαν τους "φυσιολογικούς" ανθρώπους.

Πολλοί εγκληματίες έχουν αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας. Οι άνθρωποι είμαστε κοινωνικά όντα, πράγμα που σημαίνει ότι μας αρέσουν οι ομάδες και συμπεριφερόμαστε με κοινωνικά αποδεκτό τρόπο.

Οι μελέτες έχουν δείξει ότι η βλάβη στον προμετωπιαίο φλοιό στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας οδηγεί σε διαταραχή της ανάπτυξης γνώσεων για την ηθική. Αλλά πως ο προμετωπιαίος φλοιός επηρεάζει την συμπεριφορά και την λήψη αποφάσεων;

Ηθικά διλήμματα - Παραδείγματα

Ας δούμε κάποια ηθικά διλλήματα και τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να αντιδράσετε.

1. Το σενάριο του τρόλεϊ

Φανταστείτε ότι στέκεστε κάπου κοντά στις γραμμές του τρένου και βλέπετε ένα βαγόνι του τρένου να κατευθύνεται πάνω σε πέντε άτομα, αν τα χτυπήσει θα πεθάνουν άμεσα. Μπορείτε να σώσετε αυτούς τους ανθρώπους τραβώντας ένα μοχλό στις ράγες δίπλα σας που θα εκτρέψει το βαγόνι σε μια άλλη διαδρομή. Ωστόσο υπάρχει ένα άτομο που στέκεται σε αυτή τη διαδρομή , και θα σκοτωθεί αν τραβήξετε το μοχλό.

Είναι σωστό να σώσετε πέντε ανθρώπους και να τραβήξετε το μοχλό και να σκοτώσετε έναν άνθρωπο;

2. Το σενάριο της πεζογέφυρας

Σκεφτείτε να στέκεστε σε μια πεζογέφυρα που περνά πάνω από τις ράγες του τρένου και συμβαίνει κάτι παρόμοιο με το παραπάνω σενάριο, ένα βαγόνι κινείται προς πέντε ανθρώπους. Μπορείτε να σπρώξετε κάποιον από την πεζογέφυρα όπου στέκεστε για να χτυπήσετε το τρένο και το βαγόνι θα σταματήσει, έτσι θα σώσετε τους πέντε ανθρώπους αλλά θα σκοτώσετε αυτόν που θα σπρώξετε.

Είναι σωστό να σώσετε πέντε ανθρώπους και να σπρώξετε ένα άτομο στο θάνατο;

3. Το σενάριο ενός σκληρού περαστικού

Ένας πολύ καλός κολυμβητής βγαίνει μια χαλαρή βόλτα. Στη διάρκεια της βόλτας περνά μπροστά από μια έρημη προβλήτα όπου ένα έφηβο αγόρι που προφανώς δεν ξέρει να κολυμπήσει έχει πέσει στο νερό. Το αγόρι φωνάζει για βοήθεια. Ο κολυμβητής βλέπει ότι δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος για τον ίδιο αν πηδήξει και σώσει το αγόρι. Μπορούσε πολύ εύκολα να βγάλει έξω το αγόρι. Ωστόσο, επιλέγει να αγνοήσει το αγόρι που κλαίει. Το νερό είναι κρύο και φοβάται ότι θα αρρωστήσει, δεν θέλει να βρέξει τα όμορφα ρούχα του. "Γιατί να ταλαιπωρήσω τον εαυτό μου για αυτό το παιδί;" σκέφτεται ο κολυμβητής. Ο κολυμβητής είχε την ηθική υποχρέωση να σώσει το αγόρι; Κατά συνέπεια είχε και νομική υποχρέωση;

4. Το σενάριο ενός εύσωμου άντρα και μιας επικείμενης καταστροφής 

Ένας εύσωμος άνδρας που οδηγεί μια ομάδα ανθρώπων έξω από μια σπηλιά σε μια ακτή έχει κολλήσει στην είσοδο της σπηλιάς. Σε σύντομο χρονικό διάστημα θα τους πιάσει η παλίρροια, εκτός κι αν ξεκολλήσει, θα πνιγούν όλοι εκτός από τον εύσωμο άνδρα, του οποίου το κεφάλι είναι έξω από τη σπηλιά. (Αλλά ευτυχώς ή δυστυχώς, κάποιος έχει μαζί του δυναμίτη). Δεν φαίνεται να υπάρχει τρόπος να ξεκολλήσει ο εύσωμος άνδρας χωρίς να χρησιμοποιήσουν τον δυναμίτη ο οποίος θα τον σκοτώσει. Αλλά αν δεν τον χρησιμοποιήσουν θα πνιγούν όλοι. Τι πρέπει να κάνουν;

Αφού ο εύσωμος άνδρας είναι ο αρχηγός της ομάδας, είναι υπεύθυνος για την κατάστασή τους, εύλογα θα έπρεπε να προσφερθεί να ανατιναχτεί. Το δίλημμα είναι πιο πολύπλοκο αν αντικαταστήσουμε τον εύσωμο άνδρα με μια έγκυο γυναίκα. Θα την παρότρυναν οι άλλοι να βγει πρώτη από τη σπηλιά. Το δίλημμα μπορεί να γίνει πιο δύσκολο αν αντικαταστήσουμε τον δυναμίτη με ένα μαχαίρι. Οι πεζοπόροι δεν είναι πιθανό να κουβαλούν απλώς ένα  δυναμίτη που θα μπορούσε να τους σκοτώσει όλους. Μονάχα η έκρηξη σε περιορισμένο χώρο θα προκαλούσε πολλούς τραυματισμούς. Ο δυναμίτης δεν είναι ένα ρεαλιστικό σενάριο. Αντίθετα, οι πεζοπόροι έχουν πάντα μαζί τους ένα μαχαίρι. Βέβαια το να σκοτώσουν τον εύσωμο άνδρα για να επιβιώσουν ίσως είναι ακόμη χειρότερο σενάριο.

5. Το σενάριο της αγωνιώδους επιλογής ενός πατέρα

Ένας άνθρωπος βρίσκεται σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ένας βίαιος φύλακας θέλει να κρεμάσει το γιο αυτού του ανθρώπου που προσπάθησε να δραπετεύσει και θέλει ο πατέρας να τραβήξει την καρέκλα κάτω από τα πόδια του. Ο φύλακας λέει στον πατέρα πως αν δεν το κάνει όχι μόνο θα σκοτώσει αυτόν και το γιο του αλλά και άλλους συγκρατούμενους. Τι πρέπει να κάνει;

Ποιες είναι οι απαντήσεις σε αυτά τα σενάρια; 

Ποιο από αυτά τα σενάρια απαντήσατε πιο εύκολα; Μήπως κάποιο σας πήρε περισσότερη ώρα να σκεφτείτε από το άλλο;

Οι περισσότεροι άνθρωποι χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να σκεφτούν το σενάριο της πεζογέφυρας παρά το σενάριο με το τρόλεϊ. Σίγουρα, νιώθετε περισσότερες ενοχές, επειδή πρέπει να σκοτώσετε κάποιον άμεσα στην πεζογέφυρα.

Αυτά τα δύο σενάρια είναι παραδείγματα ηθικών διλλημάτων. Τα ηθικά διλήμματα είναι καταστάσεις ή σενάρια όπου ένα άτομο βρίσκεται αντιμέτωπο με δύο ή περισσότερες αντικρουόμενες αξίες ή απαιτήσεις. Θα σκοτώνατε έναν άνθρωπο για να σώσετε άλλους πέντε; Αυτά τα διλήμματα απαιτούν προσεκτική σκέψη. Είναι πολύ δημοφιλή σενάρια για συζητήσεις περί ηθική.

Το σενάριο της πεζογέφυρας είναι ένα παράδειγμα προσωπικού ηθικού διλλήματος. Ένα προσωπικό ηθικό δίλημμα περιλαμβάνει κάποια ηθική παραβίαση ενός άλλου ανθρώπου. Προκαλεί παραβίαση μέσω σωματικής βλάβης σε κάποιον άλλο άμεσα. Τα προσωπικά ηθικά διλήμματα περιλαμβάνουν πολλά συναισθήματα και προσεκτική σκέψη.

Το τρόλεϊ είναι ένα παράδειγμα ενός απρόσωπου ηθικού διλήμματος, η πράξη σας να τραβήξετε το μοχλό οδηγεί στο να σώσετε πέντε ανθρώπους και το άτομο που σκοτώνετε δεν φεύγει άμεσα από τα δικά σας χέρια. Έχει μικρότερη συναισθηματική ανάμιξη από ότι το δίλημμα της πεζογέφυρας.

Φυσικά, δεν υπάρχει "σωστή" απάντηση σε αυτά τα σενάρια. Όταν κάποιος παίρνει ηθικές αποφάσεις που έχουν άμεση επίδραση σε άλλους ανθρώπους πρέπει να σκεφτεί την κατάσταση σύμφωνα με τις αξίες του.

Όταν κάποιος έρχεται αντιμέτωπος με αυτά τα ηθικά διλήμματα, χρειάζεται περισσότερο χρόνο να σκεφτεί και να αντιδράσει συγκριτικά με τα προσωπικά ηθικά διλήμματα. Όπως έχουν δείξει οι απεικονίσεις fMRI του εγκεφάλου υπάρχει υψηλή δραστηριότητα στον προμετωπιαίο φλοιό των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν ηθικά διλήμματα. Και φυσικά δεν είναι μονάχα η απόφαση που ενεργοποιεί τον προμετωπιαίο φλοιό, αλλά οι ηθικές και συναισθηματικές επιπτώσεις που ενεργοποιούν τον προμετωπιαίο φλοιό. Οι μελέτες έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα πως πιο απλά διλήμματα όπως ποια τηλεόραση πρέπει κάποιος να αγοράσει, απαιτούν σκέψη και σχεδιασμό, αλλά δεν υπάρχουν τόσα συναισθήματα που να παίζουν ρόλο σε αυτή την απόφαση.

Οι μελέτες χρησιμοποιούν αυτά τα σενάρια για να δείξουν τα ηθικά διλήμματα και τα μη ηθικά διλήμματα που ενεργοποιούν τον προμετωπιαίο φλοιό.

Ηθικά διλλήματα και τεχνολογική εξέλιξη

Ένα άλλο παράδειγμα είναι η ανάπτυξη αυτοκινούμενων οχημάτων. Αυτό σημαίνει ότι οι μηχανές έχουν την ικανότητα να πάρουν ηθικές αποφάσεις. Αν και το λογισμικό των αυτοκινούμενων οχημάτων μπορεί να μειώνει τον αριθμό των αυτοκινητιστικών ατυχημάτων, κάποια γεγονότα δεν μπορούν να αποκλειστούν με βάση κάποια προηγούμενα δεδομένα. Στην περίπτωση της αναπόφευκτης σύγκρουσης, οι ηθικές αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται από το αυτόνομο αυτοκίνητο, πράγμα που βάζει τους ανθρώπους σε ηθικό δίλημμα.

Μια μελέτη που έγινε παρουσίασε 13 σενάρια στα οποία ένα αυτοκινούμενο όχημα μπορεί να σκοτώνει επιβάτες και πεζούς σε μια αναπόφευκτη σύγκρουση. Οι συμμετέχοντες ρωτήθηκαν ποιον θα γλίτωναν. Ένα σημαντικό εύρημα της μελέτης ήταν ότι οι ηθικές αρχές που καθοδηγούν τις αποφάσεις διαφέρουν μεταξύ των ανθρώπων. Επίσης, οι γυναίκες και οι άνδρες βλέπουν την ηθική με διαφορετικό τρόπο. Ως εκ τούτου, όταν δεν υπάρχει ένας κοινός ηθικός κώδικας, είναι σχεδόν αδύνατο να αναπτυχθούν αυτοκίνητα που θα ικανοποιούν τις ηθικές αρχές κάθε πληθυσμού στον κόσμο.