Διαταραχές προσωπικότητας: τι πρέπει να ξέρετε

Διαταραχές Προσωπικότητας

Οι διαταραχές προσωπικότητας γενικά χαρακτηρίζονται από συμπεριφορές μόνιμες και δύσκαμπτες, που εμποδίζουν την προσαρμογή και τη λειτουργικότητα του ατόμου και εκδηλώνονται με ποικίλους τρόπους, ενώ οι αιτίες αυτών αποτελούν συνδυασμό γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Οι διαταραχές σταδιακά γίνονται λιγότερο σοβαρές με την ηλικία, αλλά ορισμένα χαρακτηριστικά μπορεί να παραμένουν σε κάποιο βαθμό, αφού προηγουμένως έχουν οδηγήσει στην διάγνωση της διαταραχής. Η διάγνωση είναι κλινική. Η θεραπεία περιλαμβάνει την ψυχοθεραπεία και την φαρμακευτική αγωγή.

Ως προσωπικότητα ορίζεται το σταθερό πρότυπο εσωτερικών βιωμάτων, το οποίο καθορίζει τον τρόπο που αντιλαμβάνεται, σκέφτεται και συμπεριφέρεται ένα άτομο προς τους άλλους και σχετίζεται με τον εαυτό του.

Η διαταραχή προσωπικότητας διαχωρίζεται από τις ποικιλίες στην έκφραση της προσωπικότητας. Διαγιγνώσκεται ως τέτοια μόνο όταν αποτελεί μια σημαντική απόκλιση από το πολιτισμικά αναμενόμενο για το άτομο, ιδιαίτερα μάλιστα όταν αυτή βρίσκεται σε  δυσαρμονία ή και σαφή αντίθεση με άλλα άτομα. Το πρότυπο αυτών των εσωτερικών βιωμάτων και των συμπεριφορών, για να οριστεί ως διαταραχή προσωπικότητας πρέπει να είναι μόνιμο και δύσκαμπτο, να εμποδίζει την προσαρμογή και τη λειτουργικότητα του ατόμου και να προκαλεί δυσφορία στους άλλους. Ορισμένες φορές αυτή η δυσφορία αφορά και στο ίδιο το άτομο. Οι άνθρωποι με διαταραχή προσωπικότητας που νιώθουν έντονο στρες λόγω των κοινωνικών δυσπροσαρμοστικών συμπεριφορών τους ζητούν βοήθεια για αυτό το λόγο, και όχι για την αναστάτωση που προκαλούν οι σκέψεις ή τα συναισθήματά τους. Οι ψυχίατροι πρέπει αρχικά να βοηθήσουν τους ασθενείς να δουν ότι η προσωπικότητά τους είναι η ρίζα του προβλήματος.

Η έναρξη των διαταραχών προσωπικότητας γίνεται εμφανής στην αρχή της ενήλικης ζωής. Εξαίρεση αποτελεί η "αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας", της οποίας η έναρξη τοποθετείται στην ηλικία των 15 ετών. Τα χαρακτηριστικά και τα συμπτώματα ποικίλουν στην διάρκεια, και κάποια μπορεί να επιλύονται με την πάροδο του χρόνου.

Στην τελευταία ταξινόμηση του συστήματος DSM, περιγράφονται 10 διαταραχές της προσωπικότητας. Σε αρκετές περιπτώσεις οι ασθενείς που πληρούν τα κριτήρια για μια ή περισσότερες  διαταραχές. Κάποιες διαταραχές (όπως η αντικοινωνική και η οριακή) τείνουν να μειώνονται ή να επιλύονται όσο οι άνθρωποι μεγαλώνουν, ενώ σε άλλες (όπως η ιδεοψυχναγκαστική και η σχιζότυπη) είναι λιγότερο πιθανό να συμβεί αυτό.

Διαταραχές προσωπικότητας και στατιστικά στοιχεία

Η συχνότητα των διαταραχών προσωπικότητας στο γενικό πληθυσμό κυμαίνεται από 10-15%. Δεν υπάρχουν σαφείς διακρίσεις όσον αφορά το φύλο, την κοινωνικοοικονομική κατάσταση και την φυλή. Κάποιες διαταραχές προσωπικότητας εμφανίζονται συχνότερα σε άνδρες όπως η αντικοινωνική και η ιδεοψυχαναγκαστική, ενώ κάποιες άλλες περισσότερο σε γυναίκες όπως, όπως η οριακή και η ιστριονική.

Στον ψυχιατρικό πληθυσμό, ο επιπολασμός των διαταραχών προσωπικότητας είναι σημαντικά μεγαλύτερος. Οι ασθενείς που επισκέπτονται εξωτερικά ιατρεία ψυχιατρικών νοσοκομείων ή κέντρα ψυχικής υγείας, παρουσιάζουν διαταραχές προσωπικότητας σε ποσοστό 20-30% , ενώ σε νοσηλευόμενους ασθενείς σε ψυχιατρικές κλινικές ο επιπολασμός της διαταραχής ανέρχεται στο 40%.

Για τις περισσότερες διαταραχές προσωπικότητας, το ποσοστό κληρονομικότητας ανέρχεται στο 50%, ποσοστό που είναι όμοιο ή μεγαλύτερο από όλες τις άλλες ψυχιατρικές διαταραχές. Η κληρονομικότητα έρχεται σε αντίθεση με την κοινή υπόθεση ότι οι διαταραχές προσωπικότητας είναι ελαττώματα του χαρακτήρα που διαμορφώνονται κυρίως από ένα δυσμενές περιβάλλον.

Τύποι διαταραχών προσωπικότητας

Το σύστημα DSM-5 κατηγοριοποιεί τις 10 διαταραχές της προσωπικότητας σε 3 ομάδες (Α, Β, Γ),  με βάση παρόμοια χαρακτηριστικά.

Ομάδα Α: ασυνήθεις, εκκεντρικές

Αυτή η ομάδα περιλαμβάνει τις ακόλουθες διαταραχές προσωπικότητας με διακριτά χαρακτηριστικά :

• Παρανοειδής: Δυσπιστία και καχυποψία
• Σχιζοειδής: Αδιαφορία για τους άλλους
• Σχιζότυπη: Εκκεντρικές ιδέες και συμπεριφορές

Ομάδα Β: δραματικές, συναισθηματικές, ασταθείς

Αυτή η ομάδα περιλαμβάνει τις ακόλουθες διαταραχές προσωπικότητας με διακριτά χαρακτηριστικά:

• Αντικοινωνική: Κοινωνική ανευθυνότητα, αδιαφορία για τους άλλους, εξαπάτηση και χειραγώγηση των άλλων για προσωπικό κέρδος
• Οριακή: Αποφυγή της εγκατάλειψης και συναισθηματική αστάθεια
• Ιστριονική: Αναζήτηση προσοχής, δράμα (drama queen)
• Ναρκισσιστική: Εύθραυστη αυτοεκτίμηση και αίσθηση μεγαλείου

Ομάδα Γ: ανασφαλείς, αγχοφοβικές

Αυτή η ομάδα περιλαμβάνει τις ακόλουθες διαταραχές προσωπικότητας με διακριτά χαρακτηριστικά:

• Αποφευκτική: Αποφυγή διαπροσωπικών επαφών λόγω της υπερευαισθησίας στην απόρριψη
• Εξαρτητική: Υποταγή και ανάγκη για φροντίδα
• Ιδεοψυχαναγκαστική: Τελειομανία, μεθοδικότητα, επιμονή

Συμπτώματα

Σύμφωνα με τη DSM-5, οι διαταραχές προσωπικότητας δημιουργούν κυρίως προβλήματα που αφορούν:

• Την αυτοδιάθεση
• Την διαπροσωπική επικοινωνία

Τα προβλήματα αυτοδιάθεσης εκδηλώνονται με ασταθή εικόνα για τον εαυτό (π.χ. οι άνθρωποι μπορεί να βλέπουν τον εαυτό τους ως ευγενικό ή σκληρό) ή ως ασυνέπειες στις αρχές, στους στόχους και στην εμφάνιση (π.χ. οι άνθρωποι φαίνονται να είναι βαθιά πιστοί όταν είναι στην εκκλησία αλλά να είναι άπληστοι και να μην σέβονται τίποτα όταν είναι οπουδήποτε αλλού).

Τα προβλήματα διαπροσωπικής λειτουργικότητας τυπικά εκδηλώνονται ως αποτυχία στην ανάπτυξη ή στη διατήρηση στενών διαπροσωπικών σχέσεων και/ή έλλειψη συμπόνιας στους άλλους (π.χ. έλλειψη κατανόησης).

Οι άνθρωποι με διαταραχές προσωπικότητας συχνά φαίνονται ασυνεπείς, προκαλούν σύγχυση και απογοητεύουν τους ανθρώπους γύρω τους. Δυσκολεύονται να ξεχωρίσουν τα όρια ανάμεσα σε αυτούς και στους άλλους. Η αυτοεκτίμησή τους ίσως να είναι υπερβολικά υψηλή ή χαμηλή. Ως γονείς μπορεί να είναι υπερβολικά συναισθηματικοί, κακοποιητικοί ή ανεύθυνοι, το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε σωματικά και ψυχικά προβλήματα στους συζύγους ή στα παιδιά τους.

Οι άνθρωποι με διαταραχές προσωπικότητας δυσκολεύονται να αναγνωρίζουν ότι έχουν πρόβλημα, ωστόσο βλέπουν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στις σχέσεις τους με τους άλλους ανθρώπους.

Διάγνωση διαταραχής προσωπικότητας

Η διάγνωση βασίζεται στα κλινικά κριτήρια του DSM-5. Όταν ένας ψυχίατρος υποπτεύεται ότι υπάρχει κάποια διαταραχή προσωπικότητας, τότε αξιολογεί τις γνωσιακές λειτουργίες, τα συναισθήματα, τις παρορμήσεις και τις διαπροσωπικές σχέσεις. Υπάρχουν πολλά εργαλεία διαθέσιμα για τη διάγνωση των διαταραχών προσωπικότητας.

Για τη διάγνωση μιας διαταραχής προσωπικότητας απαιτούνται τα ακόλουθα:

• Επίμονα, άκαμπτα και δυσπροσαρμοστικά χαρακτηριστικά που περιλαμβάνουν δύο ή περισσότερα από τα παρακάτω: γνωσιακές λειτουργίες (οι τρόποι με τους οποίους το άτομο προσλαμβάνει και ερμηνεύει τον εαυτό, τους άλλους και τα γεγονότα), τα συναισθήματα, τις διαπροσωπικές σχέσεις και τις παρορμήσεις.
• Σημαντικό άγχος ή μειωμένη λειτουργικότητα ως αποτέλεσμα των δυσπροσαρμοστικών χαρακτηριστικών.
• Σχετική σταθερότητα και πρώιμη έναρξη (που εντοπίζεται πίσω τουλάχιστον στην εφηβεία ή στην πρώιμη παιδική ηλικία) των χαρακτηριστικών.

Άλλες πιθανές αιτίες των παραπάνω συμπτωμάτων (π.χ. άλλες ψυχικές διαταραχές, χρήση αλκοόλ και εξαρτησιογόνων ουσιών, τραύματα στο κεφάλι) πρέπει να αποκλείονται για να τεθεί η διάγνωση μιας διαταραχής προσωπικότητας.

Στις διαταραχές προσωπικότητας που διαγιγνώσκονται σε ασθενείς μικρότεροι των 18 ετών, το μοτίβο πρέπει να είναι παρόν για περισσότερο από 1 χρόνο, εκτός από την αντικοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας, η οποία δεν μπορεί να τεθεί σε ασθενείς κάτω των 18 ετών.

Επειδή πολλοί ασθενείς με διαταραχή προσωπικότητας έχουν έλλειψη γνώσεων για την κατάστασή τους, οι ψυχίατροι είναι ανάγκη να λαμβάνουν το πλήρες ιατρικό ιστορικό από τους κλινικούς γιατρούς που παρακολουθούσαν πριν τον ασθενή, τα μέλη της οικογένειας, τους φίλους ή οποιονδήποτε έχει επαφή μαζί τους.

 Θεραπεία

Η θεραπεία για τις διαταραχές προσωπικότητας περιλαμβάνει κυρίως την ψυχοθεραπεία, αλλά και την φαρμακευτική αγωγή.

Η ψυχοθεραπεία αποτελεί τον χρυσό κανόνα για τις διαταραχές προσωπικότητας. Η ατομική και ομαδική ψυχοθεραπεία είναι εξίσου αποτελεσματικές σε αυτές τις διαταραχές αν ο ασθενής ψάχνει για θεραπεία και για κίνητρο να αλλάξει.

Τυπικά οι διαταραχές προσωπικότητας δεν ανταποκρίνονται καλά στα φάρμακα, αν και μερικά φάρμακα είναι αποτελεσματικά σε συγκεκριμένα συνοδά συμπτώματα και νόσους (π.χ. κατάθλιψη, άγχος). Οι διαταραχές που μπορεί να συνυπάρχουν με τις διαταραχές προσωπικότητας (π.χ. διαταραχές της διάθεσης, άγχος, εξάρτηση από ουσίες, ψυχοσωματικά συμπτώματα και διατροφικές διαταραχές) μπορεί να δυσκολεύουν την θεραπεία, να παρατείνουν το χρόνο μέχρι την ύφεση, να αυξάνουν τον κίνδυνο υποτροπής και να μειώνουν την απόκριση  σε αποτελεσματικές θεραπείες.

Βασικές αρχές θεραπείας

Γενικά, η θεραπεία των διαταραχών προσωπικότητας στοχεύουν στη:

• Μείωση του υποκείμενου άγχους
• Ενεργοποίηση των ασθενών να κατανοήσουν ότι τα προβλήματά τους είναι εσωτερικά
• Μείωση των δυσπροσαρμοστικών και κοινωνικά ανεπιθύμητων συμπεριφορών
• Αλλαγή των προβληματικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητας

Η μείωση του άγχους είναι ο πρώτος στόχος. Αυτά τα συμπτώματα υποχωρούν όταν οι ασθενείς δέχονται ψυχοκοινωνική υποστήριξη, που συχνά περιλαμβάνει την απομάκρυνση του ασθενή από ψυχοπιεστικές καταστάσεις ή σχέσεις. Η φαρμακευτική αγωγή βοηθά στην ανακούφιση από το στρες. Η μείωση του στρες κάνει τη θεραπεία της υποκείμενης διαταραχής της προσωπικότητας πιο εύκολη.

Η προσπάθεια για την ενεργοποίηση των ασθενών να κατανοήσουν ότι τα προβλήματά τους είναι εσωτερικά πρέπει να γίνει νωρίς. Οι ασθενείς είναι ανάγκη να καταλάβουν ότι τα προβλήματά τους με τη δουλειά ή τις σχέσεις προκαλούνται από τους δικούς προβληματικούς τρόπους με τους οποίους βλέπουν τον κόσμο (π.χ. τα καθήκοντα, την εξουσία ή τις στενές σχέσεις). Η επίτευξη αυτού του βαθμού κατανόησης απαιτεί πολύ χρόνο, υπομονή και δέσμευση από την πλευρά του ψυχιάτρου. Ο ψυχίατρος χρειάζεται να καταλάβει τις πτυχές συναισθηματικής ευαισθησίας του ασθενούς  και τους τρόπους που διαχειρίζεται τα πράγματα. Τα μέλη της οικογένειας και οι φίλοι μπορεί να βοηθήσουν στην αναγνώριση των προβλημάτων στα οποία πρέπει να επικεντρωθεί ο ασθενής και ο ψυχίατρος.

Οι δυσπροσαρμοστικές και ανεπιθύμητες συμπεριφορές (π.χ. η απερισκεψία, η κοινωνική απομόνωση, η έλλειψη αυτοπεποίθησης, οι απότομες εκρήξεις) πρέπει να αντιμετωπιστούν γρήγορα ώστε να ελαχιστοποιηθεί η συνεχής βλάβη στη δουλειά και στις σχέσεις. Η αλλαγή συμπεριφοράς είναι το πιο σημαντικό πράγμα για τους ασθενείς με τις ακόλουθες διαταραχές προσωπικότητας:

• Οριακή (ΟΔΠ)
• Αντικοινωνική
• Αποφευκτική

Η συμπεριφορά μπορεί τυπικά να βελτιωθεί μέσα σε κάποιους μήνες από την έναρξη της ομαδικής ψυχοθεραπείας και των αλλαγών στη συμπεριφορά: οι περιορισμοί στη συμπεριφορά πρέπει να καθιερωθούν και να ενισχυθούν. Μερικές φορές οι ασθενείς αντιμετωπίζονται σε νοσοκομείο ή οικιακό περιβάλλον. Οι ομάδες βοήθειας και η οικογενειακή ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει στις κοινωνικά ανεπιθύμητες συμπεριφορές. Επειδή τα μέλη της οικογένειας και οι φίλοι μπορούν να αντιδράσουν με τρόπους που να ενισχύουν ή να μειώνουν τις προβληματικές συμπεριφορές ή σκέψεις, η βελτίωση είναι πολύ βοηθητική. Όμως η ευγένεια και οι λογικές συμβουλές δεν θα βοηθήσουν από μόνες τους και δεν θα αλλάξουν τις διαταραχές προσωπικότητας.

Η αλλαγή των προβληματικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητας (π.χ. εξάρτηση, δυσπιστία, αλαζονεία, χειραγώγηση) παίρνει τυπικά περισσότερο από 2 χρόνια. Ο ακρογωνιαίος λίθος για την πραγματοποίηση μιας τέτοιας αλλαγής είναι η ατομική ψυχοθεραπεία.

Κατά τη διάρκεια της ψυχοθεραπείας, οι ψυχοθεραπευτές προσπαθούν να αναγνωρίσουν τα εσωτερικά προβλήματα στη ζωή του ασθενή. Βοηθούν τον ασθενή να κατανοήσει αυτά τα προβλήματα και πως αυτά σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και να εκπαιδευτούν σε νέες δεξιότητες, ώστε να αλληλεπιδρούν καλύτερα. Τυπικά, οι ψυχοθεραπευτές πρέπει να επισημαίνουν επανειλημμένα τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές και τις συνέπειες τους πριν οι ασθενείς να τις αντιληφθούν. Αυτή η στρατηγική μπορεί να βοηθήσει τους ασθενείς να αλλάξουν τις δυσπροσαρμοστικές συμπεριφορές και τις λανθασμένες πεποιθήσεις.