Δυσμενείς εμπειρίες της παιδικής ηλικίας – ACEs

Δυσμενείς εμπειρίες της παιδικής ηλικίας - ACEs

Οι δυσμενείς εμπειρίες της παιδικής ηλικίας (Adverse Childhood Experiences- ACEs) είναι τραυματικά γεγονότα που συμβαίνουν νωρίς στη ζωή (από τη γέννηση μέχρι την ηλικία των 18 ετών) και επηρεάζουν τα παιδιά ενώ μεγαλώνουν. Τέτοια τραυματικά γεγονότα περιλαμβάνουν την κακοποίηση ή την ενδοοικογενειακή βία, τους εθισμούς ή τις ψυχικές ασθένειες των γονιών. Σε αντίθεση με τα τραυματικά περιστατικά που συμβαίνουν μόνο μια φορά, οι δυσμενείς εμπειρίες της παιδικής ηλικίας συχνά έχουν μεγαλύτερη διάρκεια (ή είναι επαναλαμβανόμενα γεγονότα). Αυτό μπορεί να προκαλεί θέματα στην ανάπτυξη του εγκεφάλου ενός παιδιού, ο οποίος μπορεί να μείνει κολλημένος στην φυσιολογική κατάσταση της "απειλής".

Όταν αυτό συμβαίνει, το στρες μπορεί να είναι "τοξικό" για την ψυχολογική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, και αυτό να επηρεάζει την συνολική του υγεία.

Παραδείγματα δυσμενών εμπειριών της παιδικής ηλικίας

• Παραμέληση (συναισθηματική, σωματική)
• Ψυχικές ασθένειες των γονιών
• Εθισμοί και εξαρτήσεις των γονιών/αλκοολισμός
• Ενδοοικογενειακή βία
• Ένας από τους γονείς ή ένα μέλος της οικογένειας είναι στη φυλακή
• Χωρισμός ή διαζύγιο των γονιών
• Θάνατος ενός γονέα ή συγγενή
• Κακοποίηση (συναισθηματική, σωματική, σεξουαλική)

Οι δυσμενείς εμπειρίες της παιδικής ηλικίας αυξάνουν τον κίνδυνο για:

• Κατάθλιψη και άλλα θέματα ψυχικής υγείας
• Αλκοολισμό
• Εγκυμοσύνη στην εφηβεία
• Χρήση ουσιών
• Καρδιαγγειακά νοσήματα
• Βία στις σχέσεις
• Σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα
• Απόπειρες αυτοκτονίας/αυτοκτονικές σκέψεις

Όσο περισσότερες είναι οι δυσμενείς εμπειρίες της παιδικής ηλικίας, τόσο μεγαλύτερη βλάβη προκαλούν. Στην πραγματικότητα, γνωρίζουμε ότι οι ενήλικες που έχουν βιώσει μια ή περισσότερες δυσμενείς εμπειρίες στην παιδική τους ηλικία έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να εμφανίσουν κατάθλιψη, καρκίνο, νοσήματα του καρδιαγγειακού, διαβήτη και άλλες παθήσεις στη διάρκεια της ζωής τους. Υπάρχουν ενήλικες που έχουν βιώσει τέσσερις ή παραπάνω δυσμενείς εμπειρίες και δεν έχουν λάβει κατάλληλη βοήθεια. Αυτό μπορεί να επηρεάζει αρνητικά την διάρκεια της ζωής τους αν σκεφτεί κανείς τις ανθυγιεινές συμπεριφορές και τον αρνητικό τρόπο ζωής που έχουν.

Δυστυχώς, οι γονείς που έχουν βιώσει δυσμενείς εμπειρίες στην παιδική τους ηλικία και δεν έχουν βρει υγιείς τρόπους να λύσουν τα πολύπλοκα συναισθήματα και τις επιδράσεις αυτών των εμπειριών, είναι πιθανό να δημιουργήσουν έναν τρόπο ζωής που θέτει σε κίνδυνο τα παιδιά τους. Αυτός είναι ο κύκλος του διαγενεακού τραύματος.

Τοξικό στρες και δυσμενείς εμπειρίες της παιδικής ηλικίας

Η προσκόλληση ανάμεσα σε ένα γονιό και στο παιδί είναι πολύ ισχυρή, ωστόσο οι δυσμενείς εμπειρίες μπορεί να προκαλούν τοξικά επίπεδα στρες που να επηρεάζουν αρνητικά την δομή (π.χ. την ανάπτυξη νευρικών μονοπατιών) και την λειτουργία του εγκεφάλου (π.χ. μπορεί να αλλάζει την βιοχημεία του εγκεφάλου και έτσι την αντίδραση στα ερεθίσματα).

Το τοξικό στρες συμβαίνει όταν οι δυσμενείς εμπειρίες επαναλαμβανόμενα ενεργοποιούν το μηχανισμό πάλης ή φυγής (την απόκρισή μας στο στρες που ελέγχεται από το συμπαθητικό νευρικό σύστημα). Επίσης, συμβαίνει όταν τα συναισθήματα που έχουν σχέση με αυτές τις εμπειρίες (όπως ο θυμός, ο φόβος, η απογοήτευση, η ντροπή, ο εξευτελισμός, το άγχος) συνεχίζουν να ενεργοποιούν το μηχανισμό του στρες στο σώμα και στο μυαλό. Αυτό είναι συνηθισμένο σε οικογένειες όπου τα παιδιά είτε τιμωρούνται για τις συναισθηματικές τους εμπειρίες, ή οι γονείς δεν έχουν τις δεξιότητες/την επίγνωση να κατανοήσουν οι ίδιοι κάποια συναισθήματα και χάνουν την ευκαιρία να ηρεμήσουν τα παιδιά τους.

Η επαναλαμβανόμενη έκθεση σε υψηλά επίπεδα άγχους (ειδικά αν δεν υπάρχει ασφαλής προσκόλληση) και η συσσώρευση του τοξικού στρες μπορεί να επηρεάζει τις δεξιότητες και την ανάπτυξη του εγκεφάλου. Όταν κάποιος ζει συνέχεια με το φόβο (ή την ανάγκη να βρει την ασφάλεια) μπορεί να έχει μικρή αντοχή και να είναι πιο επιρρεπής στις χρόνιες παθήσεις.

Άρα είναι ξεκάθαρο ότι η επίδραση του τοξικού στρες σε έναν αναπτυσσόμενο εγκέφαλο είναι καταστροφική και φυσικά δεν είναι λάθος του παιδιού. Είναι το αποτέλεσμα της έλλειψης ενός ασφαλούς περιβάλλοντος. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ένα παιδί να χάνει σημαντικές δεξιότητες και εμπειρίες που συμβάλλουν στην ενίσχυση της αντοχής του, ή ο εγκέφαλος του παιδιού μπορεί να επηρεαστεί αρνητικά με τρόπους που μπορεί να επιμένουν στη μετέπειτα ζωή.

Όσο ένα παιδί μεγαλώνει, ειδικά με την απουσία υποστηρικτικών γονιών ή υγιών προτύπων, το τοξικό στρες μπορεί να οδηγεί σε συμπεριφορές που επηρεάζουν αρνητικά την υγεία του. Με τον καιρό και στην ενήλικη ζωή, αυτές οι συμπεριφορές μπορεί με τη σειρά τους να προκαλούν επιπτώσεις στην υγεία που μπορεί να συσσωρευτούν σε όλη τη διάρκεια της ζωής.

Μια ασφαλής, σταθερή και υποστηρικτική σχέση για το παιδί είναι:

• Μια σχέση με ένα άτομο που είναι συναισθηματικά διαθέσιμο και υποστηρικτικό(το παιδί μπορεί να στηριχτεί σε αυτόν)
• Κάποιος που βλέπει το παιδί ως μοναδικό και ενδιαφέρεται για αυτό
• Κάποιος που υποστηρίζει τις ιδέες και τα όνειρά του (κάποιος που πιστεύει σε αυτό)

Επιδράσεις του τοξικού στρες

Οι παράγοντες που προκαλούν στρες στη ζωή δεν είναι πάντα αρνητικοί για τα παιδιά. Με την βοήθεια και την υποστήριξη των ενηλίκων που τα αγαπούν, κάποιες δύσκολες εμπειρίες τα βοηθούν να αποκτήσουν ψυχική ανθεκτικότητα, να μάθουν νέες στρατηγικές διαχείρισης του στρες, να ενδυναμώσουν τις οικογενειακές σχέσεις και αυτό να έχει θετική επίδραση στην οικογενειακή ζωή. Οι σύντομες περίοδοι στρες (όπως η πρώτη μέρα με έναν νέο φροντιστή) όταν συνοδεύονται από την υποστήριξη ενός έμπιστου ενήλικα, μπορεί να έχει θετική επίδραση στα παιδιά.

Αλλά το στρες που είναι χρόνιο και επίμονο και δεν υπάρχει η προστατευτική σχέση με έναν ενήλικα μπορεί να μετατρέπεται σε τοξικό στρες για τα παιδιά.

Σε αντίθεση με το θετικό ή ανεκτό στρες, το τοξικό στρες ενεργοποιεί το μηχανισμό πάλης ή φυγής για μεγάλο χρονικό διάστημα, πράγμα που μπορεί να προκαλεί αλλαγές στον εγκέφαλο, όπως οι αλλαγές στα δίκτυα της αμυγδαλής, στον ιππόκαμπο, και στον προμετωπιαίο φλοιό. Με τον καιρό, η έκθεση στο τοξικό στρες μπορεί να ρίχνει το όριο για την ενεργοποίηση του μηχανισμού του στρες, με αποτέλεσμα να ενεργοποιείται πιο συχνά από ότι είναι ανάγκη και να παραμένει ενεργός παρόλο που η απειλή έχει περάσει. Ο εγκέφαλος είναι σε εγρήγορση για να αναγνωρίσει πιθανές απειλές στο περιβάλλον, απελευθερώνει αδρεναλίνη και κορτιζόλη και παραμένει σε εγρήγορση.

Η χρόνια ενεργοποίηση του μηχανισμού του στρες μπορεί να επηρεάζει τον εγκέφαλο και το σώμα, περιλαμβανομένων του ενδοκρινικού, του ανοσοποιητικού και του νευρικού συστήματος. Οι περιοχές του εγκεφάλου που έχουν σχέση με τις εκτελεστικές λειτουργίες όπως η μνήμη, η μάθηση, η λήψη αποφάσεων, η απόκριση στο στρες μπορεί να είναι λιγότερο ενεργές.

Ωστόσο, οι απεικονίσεις του εγκεφάλου έχουν δείξει την ανάπτυξη ενός εξαιρετικά προστατευτικού "βιοσυμπεριφορικού συγχρονισμού" ανάμεσα στα παιδιά και τους γονείς, όπου η στενή, κοινωνική επαφή οδηγεί σε μια δυναμική ανταλλαγή ορμονικών, φυσιολογικών και συμπεριφορικών ενδείξεων που υποστηρίζουν την σωματική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών. Οι θετικές εμπειρίες όπως τα φιλιά, οι αγκαλιές, η στοργή ανάμεσα στους γονείς και στα παιδιά, δείχνουν αν το παιδί έχει την ικανότητα να ελέγχει τα συναισθήματά του, να αντιμετωπίζει το στρες και να έχει ενσυναίσθηση. Όλα αυτά συμβάλλουν στην δημιουργία της ασφαλούς προσκόλλησης, της αυτονομίας και της επίλυσης των προβλημάτων.

Eπιδράσεις του τοξικού στρες στον εγκέφαλο

Η παρατεταμένη ενεργοποίηση της αντίδρασης του σώματος στο στρες, το τοξικό στρες, επηρεάζει πολλά ζωτικά συστήματα στον εγκέφαλο:

• Το μονοπάτι του στρες: η απορρύθμιση του άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων και η μείωση στον όγκο του ιππόκαμπου οδηγούν στο άγχος, στην κατάθλιψη και σε προβλήματα με τη μάθηση και τη μνήμη.
• Επεξεργασία και έλεγχος των συναισθημάτων: η μείωση της φαιάς ουσίας στο προμετωπιαίο φλοιό και η αύξηση του όγκου της αμυγδαλής οδηγεί σε υπερεγρήγορση και μείωση της προσοχής.
• Αξιολόγηση της επιβράβευσης: η μειωμένη επιβράβευση οδηγεί στην ανηδονία και στη δυσκολία στην εμπειρία της χαράς.
• Συνδέσεις στον εγκέφαλο: οι διαταραχές στην αμυγδαλή και στο μεσοκοιλιακό προμετωπιαίο φλοιό, οδηγούν στη μειωμένη λειτουργία της αυτόματης λειτουργίας, και αυξάνουν την δραστηριότητα στα δίκτυα. Αυτό οδηγεί σε δυσκολία στην κατανόηση των καταστάσεων και στο πως πρέπει να αντιδράσει κάποιος σε αυτές.

Αναθεώρηση των τραυματικών και δυσμενών εμπειριών της παιδικής ηλικίας (TRACEs)

Το 2021 προτάθηκε ένα νέο μοντέλο για τις τραυματικές και δυσμενείς εμπειρίες της παιδικής ηλικίας (traumatic and adverse childhood experiences /TRACEs +) που δείχνει ότι μπορεί να προκύψουν διαφορετικά αποτελέσματα από αυτές τις εμπειρίες. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει μόνο ένα καθορισμένο αποτέλεσμα μετά από μια τραυματική εμπειρία.

Αυτή η πυραμίδα είναι πιο περιεκτική από την αρχική πυραμίδα των ACEs και περιλαμβάνει δύο κορυφές, η μία που περιγράφει την ανθεκτικότητα και την παρέμβαση στα αποτελέσματα και η άλλη που επισημαίνει τους παράγοντες κινδύνου. Για την καλύτερη κατανόηση της πυραμίδας είναι βοηθητικό κάποιος να γνωρίζει τις ιδέες της ισοτελικότητας και της πολυτελικότητας.

• Η ισοτελικότητα υπάρχει όταν διαφορετικοί/πολλαπλοί κίνδυνοι (π.χ. φτώχεια, τραυματικό στρες) μπορεί να οδηγούν στο ίδιο αποτέλεσμα.
• Η πολυτελικότητα υπάρχει όταν ένας συγκεκριμένος κίνδυνος οδηγεί σε διαφορετικά αποτελέσματα.