H αλήθεια για τα ψέματα
Λέμε όλοι ψέματα ή όχι; Kι αν ναι, έχετε αναρωτηθεί για ποιό λόγο λέμε ψέματα; Το να λέμε ψέματα είναι κάτι φυσικό. Στην πραγματικότητα, είναι απαραίτητο για την επιβίωση μας ορισμένες φορές. Μπορείτε να φανταστείτε τί θα συνέβαινε, αν πάντα, έπρεπε να λέμε την αλήθεια;
To πιο αθώο και κλασικό ψέμα που έχουμε βιώσει όλοι, είτε όταν έχουν ρωτήσει εμάς, είτε όταν έχουμε ρωτήσει εμείς, κάποιον άλλον, είναι η απάντηση «Τίποτα», στην ερώτηση «Τί έχεις;».
Ή η απάντηση μας, στην ερώτηση «Πόσο ετών με κάνεις;», ή «Σου αρέσει αυτό που μαγείρεψα;». Ή η φράση «Είμαι άρρωστος σήμερα. Δεν θα έρθω στη δουλειά.», ενώ βρισκόμαστε στο πλοίο για Σαντορίνη.
Μήπως τώρα, αν επιστρέψουμε στην αρχική μας ερώτηση, αναθεώρησουμε λίγο την απάντηση μας; Μήπως τελικά, μικρά και καθημερινά ψέματα, δηλαδή λευκά ψέματα, που δεν βλάπτουν, λέμε όλοι; Δεν είναι ότι νιώθουμε ευχαρίστηση που είμαστε ανειλικρινείς, απλά αποφεύγουμε να γίνουμε αγενείς.
Κι εκείνα τα ασήμαντα ψέματα που λέμε προκειμένου να μην πληγώσουμε κάποιον, πάλι μετράνε;
Ο Robert Feldman, καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Μασαχουσέτης στο Αμχερστ, μελετώντας τα προφορικά ψέματα, τα οποία συνήθως ξεστομίζονται ευκολότερα από τα γραπτά, κατέληξε ότι ο μεγαλύτερος λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι ψεύδονται, είναι διότι θεωρούν το ψέμα μία πολύ αποτελεσματική κοινωνική τακτική[1]! Επίσης αναφέρει ότι οι ανθρωποι δεν περιμένουν να ακούσουν ψέματα, ειδικά από αγνώστους. Συνήθως η προσδοκία είναι ότι ακούνε την αλήθεια και γι'αυτό εκείνοι οι οποίοι ψεύδονται συχνά ξεγλιστράνε.
Γιατί οι άνθρωποι λένε ψέματα;
Κατά την έρευνα του, ανακάλυψε οκτώ λόγους για τους οποίους, οι άνθρωποι συνήθως ψεύδονται, όπως για να :
- εκμεταλλευτούν/χρησιμοποιήσουν κάποιον. Η πιο συχνή αιτία, οι άνθρωποι για να πετύχουν κάποιο σκοπό τους προς ιδίων όφελος (οικονομικό, ψυχικό, κοινωνικό), μπορεί να πουν το οτιδήποτε.
- κολακέψουν κάποιον. Η κολακεία είναι από τις πιο συχνές μορφές ψεύδους. Κάποιος μπορεί να μας κάνει ψεύτικο κοπλιμέντο προκειμένου να γίνει φίλος μας, να αποφύγει μία αμήχανη στιγμή, να μας ζητήσει χάρη, να κερδίσει την εμπιστοσύνη μας κ.α.
- αποφύγουν αμήχανες στιγμές. Το ψέμα σε τέτοιες στιγμές συνήθως συνοδεύεται από την επιθυμία μας να είμαστε αρεστοί και να μην απογοητεύσουμε τους άλλους.
- επηρεάσουν άλλους. Το ψέμα εδώ χρησιμοποιείται ως το μέσο για να πείσουμε τους άλλους να κάνουν αυτό που πραγματικά θέλουμε εμείς.
- αποφύγουν ένα αρνητικό αποτέλεσμα. Σε αυτή την περίπτωση λέμε ψέματα προσπαθώντας να προστατεύσουμε τον εαυτό μας ή κάποιον άλλον, να αποφύγουμε τις ευθύνες και τις συνέπειες.
- καταφέρουν ένα θετικό αποτέλεσμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ αποτελούν τα ψέματα που λέμε στο βιογραφικό μας ή σε μία συνέντευξη, υπερβάλλοντας για την προυπηρεσία μας, ώστε να καταφέρουμε να κερδίσουμε τη θέση που μας ενδιαφέρει. Στην αντίστοιχη κατηγορία εμπίπτουν και τα ψέματα που θα πούμε για να βοηθήσουμε κάποιον φίλο μας, να προσληφθεί από την εταιρία μας.
- φανούν πιο εντυπωσιακοί. Σε όλους μας αρέσει να προκαλούμε το θαυμασμό των άλλων. Υπάρχουν ακόμα και περιπτώσεις ανθρώπων που χρησιμοποιούν το ψέμα για εκφοβισμό, ώστε να πείσουν τον άλλον να δεχτεί μία πρόκληση.
- διατηρήσουν ένα προηγούμενο ψέμα. Τα ψέματα μοιάζουν με χιονοστοιβάδα. Όσο κυλάνε, τόσο μεγαλώνουν και το ένα ψέμα οδηγεί στο επόμενο. Ενώ λοιπόν, ξεκινάμε λέγοντας ένα μικρό ψέμα, καταλήγουμε στο τέλος, να λέμε όλο και μεγαλύτερα στην προσπάθεια μας να διατηρήσουμε το πρώτο.
Παρόλο που όλοι λέμε ψέματα, υπάρχουν κάποιοι όμως, οι οποίοι διαφωνούν ότι το ψέμα είναι απαραίτητο. Η Bettina Stangneth, - Γερμανίδα φιλόσοφος -, σε ένα από τα βιβλία της αναφέρει, ότι οι άνθρωποι μερικές φορές ψεύδονται, για να προφυλάξουν τους εαυτούς τους από εκείνους που εισβάλλουν στη ζώνη άνεσης τους. Αυτή είναι μία περίπτωση, όπου το ψέμα κρίνεται απαραίτητο, σπάζοντας τον παραπάνω κανόνα[2]. Επίσης δεν θεωρεί σοφό να μεγαλώνουμε τα παιδιά σ'έναν κόσμο, όπου αγνοούν την πιθανότητα οι άλλοι να τους πουν ψέματα.
Πώς αντιδράει όμως το σώμα μας και το μυαλό μας, όταν λέμε ψέματα;
Συνήθως τα συμπτώματα του ψεύδους μοιάζουν με αυτά του άγχους όπως ταχυπαλμία, σφίξιμο στο στομάχι, εφίδρωση, αύξηση της πίεσης, γρήγορη αναπνοή. Ή τουλάχιστον έτσι νομίζαμε παλαιότερα. Ή ίσως και να ισχύουν για όσους δεν έχουν εξειδικευτεί στο ψέμα. Οι έρευνες σήμερα δείχνουν, ότι η γλώσσα του σώματος δεν θεωρείται πλέον τόσο αξιόπιστη, όσο πιστεύαμε παλαιότερα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όταν λέμε ψέματα, δεν βλάπτουμε τον εαυτό μας.
Ακόμα κι αν μπορούμε να ελέγξουμε το σώμα μας όταν λέμε ψέματα, δεν μπορούμε να ελέγξουμε το μυαλό μας και τις ορμόνες που παράγονται. Οι νευρολογικές επιπτώσεις, που έχει στον εγκέφαλο μας το ψέμα, είναι ιδιαίτερα έντονες. Με τη χρήση των τεχνικών απεικόνισης του εγκεφάλου και συγκεκριμένα της μαγνητικής απεικόνισης, οι νευροεπιστήμονες εξετάζουν τις νευροφυσιολογικές διαφορές όταν κάποιος ψεύδεται και όταν κάποιος λέει την αλήθεια.
To ψέμα απαιτεί περισσότερους γνωσιακούς πόρους και μεγαλύτερη ψυχολογική διεργασία. Όταν πρόκεται να πούμε ένα ψέμα, πρώτα πρέπει να γνωρίζουμε την αλήθεια. Έπειτα πρέπει να επινοήσουμε ένα πιθανό σενάριο που να έχει βάση και να σχετίζεται με τα γεγονότα, χωρίς να έρχεται σε αντιφάσεις, ενώ ταυτόχρονα να συμπιέσουμε την αλήθεια, ώστε να μην αποκαλυφθεί.
Επιπλέον, πρέπει να είμαστε σε θέση να προβλέψουμε τις αντιδράσεις του ακροατή και να βρούμε σχετικά εύκολα και γρήγορα εναλλακτικά σενάρια που να ταιριάζουν με την αρχική μας ιστορία. Λέγοντας ένα ψέμα και χτίζοντας μια ιστορία - διαφορετική από την πραγματική -, μπαίνουμε αυτόματα σε διαρκή επιφυλακή.
Φυσικά σε όλο αυτό εμπλέκεται και η ηθική διάσταση, όπου επιλέγουμε συνειδητά να υπερβούμε τις κοινωνικές νόρμες. Όλη η παραπάνω διαδικασία και ο αυτοέλεγχος υπονοεί ότι στο ψέμα εμπλέκεται εκείνη η περιοχή του εγκεφάλου, η οποία είναι υπεύθυνη για τις ανώτερες εκτελεστικές λειτουργίες όπως προγραμματισμός και ρύθμιση συναισθημάτων και συμπεριφοράς.
Πως μπορώ να καταλάβω αν κάποιος μου λέει ψέματα;
Το σώμα λοιπόν ασυνείδητα αντιδρά στα ψέματα, και υπάρχουν διάφορα σημάδια που μπορούν να αποκαλύψουν ότι κάποιος ψεύδεται. Ωστόσο αυτά δεν είναι απόλυτα, δηλαδή κάποιος που δεν έχει τύψεις ή που ελέγχει πολύ καλά τον εαυτό του, μπορεί να τα αποκρύψει.
- Αγγίζουν το πρόσωπο, στόμα ή λαιμό.
- Επαναλαμβάνουν τους εαυτούς τους ή λένε διαφορετικά πράγματα/εκδοχές κάθε φορά.
- Κάνουν μεγάλες παύσεις πριν απαντήσουν
- Αποφεύγουν τη βλεμματική επαφή, κοιτάνε αριστερά/δεξιά
- Δεν βλεφαρίζουν (δεν κλείνουν τα μάτια)
Για να μπορέσετε να καταλάβετε εάν κάποιος λέει ψέματα, χρειάζεται να ξέρετε αυτό το πρόσωπο και το πως "κανονικά" κινείται και μιλάει. Διαφορές στις κινήσεις του σώματος, στο πρόσωπο, στο βλέμμα ή στη φωνή, μπορεί να αποτελούν ενδείξεις για ψέματα.
Τα ψέματα έχουν (ψυχικό και σωματικό) κόστος
Όταν λέμε ψέματα λοιπόν, οι περισσότερες αλλαγές συμβαίνουν στον προμετωπιαίο φλοιό του εγκεφάλου μας. Εκεί παρατηρείται έντονη δραστηριότητα, όταν κάποιος ψεύδεται. Το ψέμα ενεργοποιεί το μεταιχμιακό σύστημα του εγκεφάλου που συνδέεται με τα συναισθήματα, το γνωσιακό έλεγχο και την μνήμη. Είναι το ίδιο σύστημα που ενεργοποιείται, όταν έχουμε άγχος και στρες. Ενώ όταν λέμε την αλήθεια, αυτά τα μέρη του εγκεφάλου μας, όπως η αμυγδαλή και ο θάλαμος παραμένουν ανενεργά[3], αφού ο εγκέφαλος μας βρίσκεται σε κατάσταση ηρεμίας.
Άρα ενώ όλοι λέμε καθημερινά, μικρά και απλά ψέματα (λευκά ψέματα), το μυαλό αντιδράει. Και όσο πιο έντονα και πιο μεγάλα τα ψέματα, τόσο πιο έντονη και πιο μεγάλη η δραστηριότητα του εγκεφάλου μας και η ενεργοποίηση των ορμονών του στρες. Όμως όταν υποφέρει το μυαλό, υποφέρει και το σώμα. Καλύτερα, λοιπόν, να αποφεύγουμε ακόμα και τα αθώα ψέματα, ώστε να παραμένουμε υγιείς και ψυχικά και σωματικά.