Ψυχανάλυση και Αμυντικοί μηχανισμοί

Ψυχολογικοί Αμυντικοί Μηχανισμοί

Στην ψυχανάλυση και στην επιστήμη της ψυχολογίας, ένας ψυχολογικός αμυντικός μηχανισμός είναι μια ασυνείδητη στρατηγική που χρησιμοποιείται από το "Εγώ" ενός ατόμου για να προστατευτεί από ψυχοπιεστικές καταστάσεις και ενδοψυχικές συγκρούσεις. Η απώθηση, όπου οι τραυματικές αναμνήσεις συσσωρεύονται στο ασυνείδητο και δεν είναι άμεσα προσβάσιμες από τη συνείδηση, μαζί με την μετάθεση, την προβολή και την μετουσίωση, είναι κάποια παραδείγματα αμυντικών μηχανισμών.

Η ιδέα των αμυντικών μηχανισμών προτάθηκε για πρώτη φορά από τον ψυχαναλυτή Φρόιντ και αργότερα μελετήθηκε και από άλλους ψυχοθεραπευτές.

Ο Φρόιντ περιέγραψε την ψυχοδυναμική θεωρία του στο ʺΤο Εγώ και το Εκείνοʺ. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, η ανθρώπινη ψυχή (ψυχισμός) αποτελείται από τις ανταγωνιστικές ανάγκες του εκείνου (id), του εγώ (ego) και του υπερεγώ (superego). Η ένταση προκύπτει από αυτά τα ανταγωνιστικά στοιχεία του μυαλού και οδηγούν σε άγχος, το οποίο αν δεν επιλυθεί, μπορεί να αντιμετωπιστεί με τη χρήση των αμυντικών μηχανισμών.

Το πρώτο στοιχείο της ψυχής, γνωστό ως Αυτό (id) , αντιπροσωπεύει το ασυνείδητο, εμφανίζεται από τη γέννηση και αντιπροσωπεύει τις ανάγκες για την επιβίωση μας (π.χ. το φαγητό), μαζί με άλλες ενστικτώδεις επιθυμίες και την προσδοκία της άμεσης ικανοποίησης αυτών των αναγκών χωρίς να ληφθούν υπόψη οι συνέπειες. Το εκείνο ακολουθεί την Αρχή της Ευχαρίστησης, η οποία απαιτεί την εκπλήρωση αυτών των επιθυμιών με οποιοδήποτε κόστος.

Στην ηλικία των 1,5 ετών, αναπτύσσεται το Εγώ ενός ατόμου. Σε αντίθεση με το εκείνο, το εγώ ακολουθεί την Αρχή της Πραγματικότητας, που λαμβάνει υπόψη το περιβάλλον του ατόμου και τους άλλους ανθρώπους και έτσι συνειδητοποιούμε ότι δεν είναι ρεαλιστικό να προσδοκάμε την άμεση ικανοποίηση των απαιτήσεων του εκείνου, και ότι μερικές από αυτές τις ανάγκες ίσως να επηρεάζουν τους άλλους. Το εγώ ανταγωνίζεται τις επιθυμίες του εκείνου και τις αδικαιολόγητες απαιτήσεις του.

Το Υπερεγώ στη συνέχεια ασκεί επιρροή στο εκείνο και στο εγώ. Το υπερεγώ αντιπροσωπεύει την ηθική μας συνείδηση, αμφισβητεί την ηθική των ενστικτωδών επιθυμιών ενός ατόμου, με αποτέλεσμα τα συναισθήματα ενοχών και ντροπής. Καθώς αυτά τα συναισθήματα είναι ανεπιθύμητα και αντίθετα με την Αρχή της Ευχαρίστησης, αυξάνεται η σύγκρουση μεταξύ του εκείνου, του εγώ και του υπερεγώ, με το εγώ να αποδέχεται τους περιορισμούς των κοινωνικών στερεοτύπων για την ικανοποίηση των αναγκών του εκείνου. Ένα άτομο λυπάται που βιώνει τις άπειρες επιθυμίες που προέρχονται από το εκείνο και νιώθει ανησυχία ότι αυτά τα ένστικτα ίσως να επηρεάσουν τη συμπεριφορά του στο μέλλον.

Ο Φρόιντ αναγνώρισε τρεις τύπους άγχους που ίσως να βιώνει ένα άτομο ως αποτέλεσμα των ενδοψυχικών συγκρούσεων:

1. Το άγχος της πραγματικότητας: είναι αποτέλεσμα του φόβου για ένα πραγματικό γεγονός που συμβαίνει, όπως το να μην φάτε ή να κολλήσετε στο ασανσέρ. Ο φόβος για το ασανσέρ μπορεί να οδηγήσει ένα άτομο στο να αποφεύγει να το χρησιμοποιεί και να ανεβαίνει με τις σκάλες για να μετριάσει αυτό το άγχος της πραγματικότητας.
2. Το νευρωτικό άγχος: είναι αποτέλεσμα ενός φόβου που είναι παράλογος ή μη αποδεκτός κοινωνικά πηγάζει από το εκείνο, κυριαρχεί στην ψυχή και οδηγεί σε πράξεις που ίσως να προκαλούν ντροπή και ίσως ένα άτομο να τιμωρείται για αυτό. Οι αδικαιολόγητες επιθυμίες της λίμπιντο, όπως οι αιμομικτικές τάσεις ενός ατόμου με Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, ίσως να οδηγούν σε νευρωτικό άγχος.
3. Το ηθικό άγχος: αυτό το άγχος προέρχεται από την ηθική συνείδηση του υπερεγώ. Το ηθικό άγχος εκδηλώνεται όταν ένα άτομο φοβάται ότι ίσως συμπεριφερθεί με τρόπο που θα παραβιάζει τις ηθικές αξίες ή τα κοινωνικά στερεότυπα, όπως συμβαίνει και με το νευρωτικό άγχος. Όταν η εσωτερική κρίση ενός ατόμου λέει ότι μια πράξη είναι ανήθικη τότε δημιουργείται ηθικό άγχος.

Αντί να ζούμε με όλο αυτό το συνεχές στρες, το ψυχικό όργανο χρησιμοποιεί αμυντικούς μηχανισμούς για να αντιμετωπίσει τις αδικαιολόγητες απαιτήσεις και τις συγκρούσεις μεταξύ των δομικών στοιχείων της. Από μια επαναστατική οπτική, οι αμυντικοί μηχανισμοί σε κάποιες περιπτώσεις θεωρούνται ως προσαρμοστικές μέθοδοι διαχείρισης του άγχους. Ωστόσο, η έντονη ανάγκη για την χρήση αυτών των μηχανισμών διαχείρισης των συναισθημάτων άγχους μπορεί να υποδηλώνει την αποφυγή της μακροχρόνιας επίλυσης των υποκείμενων αιτιών. Ο μοναδικός μηχανισμός που ο Φρόιντ αναγνώρισε ότι έχει θετικά αποτελέσματα ήταν η μετουσίωση, όπου ένα άτομο ανακατευθύνει την μη αποδεκτή ενέργεια της λίμπιντο σε άλλους πιο αποδεκτούς στόχους.

Ο Φρόιντ κατά τη διάρκεια της ψυχοθεραπείας των ασθενών του παρατηρούσε τη χρήση των αμυντικών μηχανισμών για τη διαχείριση των πηγών άγχους, και ανέφερε αυτούς τους μηχανισμούς σε έναν αριθμό μελετών περιπτώσεων. Χρησιμοποιούσε ως τεχνικές ψυχανάλυσης τις αναδρομές στο παρελθόν και τους ελεύθερους συνειρμούς για να εντοπίσει τις αναμνήσεις από τραυματικά γεγονότα του παρελθόντος που η ψυχή ενός ατόμου ίσως να τις είχε αντιμετωπίσει με την απώθηση. Για παράδειγμα, μια ασθενής ανακάλεσε μια παλιά μνήμη που είχε δει ένα σκύλο να πίνει νερό από το ποτήρι της. Ο Φρόιντ πίστεψε ότι η αποστροφή της στη σκέψη του να πιει νερό από το ποτήρι την οδήγησε σε μια ανάμνηση που καταπιέστηκε, αλλά αργότερα εκδηλώθηκε ως φόβος για την κατάποση νερού, πράγμα που οδήγησε την Άννα να μην μπορεί να πιει νερό για μέρες κάποιες φορές. Η κόρη του Φρόιντ επεκτάθηκε πάνω στους αμυντικούς μηχανισμούς που είχε αναγνωρίσει ο πατέρας της, επεσήμανε τους κινδύνους της απώθησης και τον τρόπο με τον οποίο μπορούν να διαστρεβλώσουν την ανάμνηση των γεγονότων και την αντίληψη της πραγματικότητας  για χάρη της αποφυγής του άγχους.

Πιο πρόσφατα ψυχίατροι και ψυχολόγοι διαχώρισαν τους τύπους αμυντικών μηχανισμών. Πιστεύοντας ότι μερικοί αμυντικοί μηχανισμοί ήταν δυσλειτουργικοί για τη διαχείριση του άγχους, ενώ άλλοι ήταν πιο παραγωγικοί, πρότειναν την ιεραρχία των αμυντικών μηχανισμών σε τέσσερα επίπεδα, που κυμαίνονται από  τους ελάχιστα προσαρμοστικούς "ψυχωτικούς αμυντικούς μηχανισμούς" όπως η αντίδραση, σε πιο "ώριμους αμυντικούς μηχανισμούς" οι οποίοι μπορούν να βοηθήσουν στην αποτελεσματική αντιμετώπιση του άγχους, όπως η μετουσίωση όπου η ενέργεια επικεντρώνεται δημιουργικά κάπου αλλού, ο αυτοσαρκασμός για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων ή η ταπεινότητα.

Τύποι αμυντικών μηχανισμών

Από τη στιγμή που ο Φρόιντ αναγνώρισε αυτούς τους ψυχολογικούς αμυντικούς μηχανισμούς, η περαιτέρω μελέτη τους από την κόρη του και άλλους επιστήμονες οδήγησε σε πολλούς επιπλέον που μελετήθηκαν:

1. Απώθηση  

Ο μηχανισμός που χρησιμοποιείται για την υπεράσπιση του εγώ είναι η απώθηση. Το εκείνο οδηγεί σε παρορμήσεις, οι οποίες ίσως είναι αδικαιολόγητες ή κοινωνικά απαράδεκτες. Το εγώ το αναγνωρίζει αυτό όπως και η ηθική συνείδηση του υπερεγώ και το άτομο βιώνει άγχος ή ενοχές που ικανοποιεί αυτά τα συναισθήματα. Για να διαχειριστεί αυτές τις παρορμήσεις, η ψυχή τις απωθεί: γίνονται από συνειδητές σκέψεις ασυνείδητες. Ομοίως, οι αναμνήσεις από ένα τραυματικό γεγονός οι οποίες προκαλούν άγχος ίσως να απωθούνται και να είναι δύσκολο να ανακληθούν συνειδητά.

Οι παρορμήσεις και οι αναμνήσεις δεν ξεχνιούνται όταν απωθούνται, παραμένουν στο ασυνείδητο και όπως ο Φρόιντ πίστευε, έρχονται συμβολικά στα όνειρά μας ή επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας χωρίς να το συνειδητοποιούμε.

Ο Φρόιντ αναγνώρισε το μηχανισμό της απώθησης σε ένα πεντάχρονο αγόρι τον Χανς, το οποίο φοβόταν τα άλογα. Ο Φρόιντ πίστευε ότι το αγόρι είχε Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, ανταγωνιζόταν για να είναι το κέντρο προσοχής της μητέρας του και διαστρέβλωνε την προσοχή της μητέρας του για τον πατέρα του. Ο μικρός Χανς συνειδητοποίησε ότι αυτές οι απαιτήσεις ήταν αδικαιολόγητες, με αποτέλεσμα να καταπιέζει τα συναισθήματα προς τον πατέρα του.

Ο Φρόιντ χρησιμοποίησε την ύπνωση και την αναδρομή σε πολλούς ασθενείς σε μια προσπάθεια να αποκαλύψει τις καταπιεσμένες αναμνήσεις, με την πεποίθηση ότι η συνειδητή αναγνώριση τους θα βοηθούσε το άτομο να ξεπεράσει τα προβλήματα που προέρχονταν από το άγχος.

Η απώθηση ίσως να συμβαίνει σε πολλές περιπτώσεις, όπως όταν κάποιος έχει ένα ατύχημα ή κάποια άλλη τραυματική εμπειρία ιδίως στην παιδική ηλικία, και πολλοί άλλοι αμυντικοί μηχανισμοί χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση των καταπιεσμένων συναισθημάτων.

2. Ταύτιση

Όπως και στην περίπτωση του μικρού Χανς, το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα τον έκανε να αποζητά την προσοχή που ο πατέρας του είχε από τη μητέρα του. Σύμφωνα με το Φρόιντ, αυτό μπορεί να οδηγήσει στο φόβο του ευνουχισμού από τον πατέρα και να εξουδετερώνεται η απειλή που θέτει στη σχέση των γονέων. Αναφέρεται σε αυτό ως το άγχος ευνουχισμού, αλλά σε μια σταθερή σχέση, πως μπορεί ένα παιδί να επιλύσει τα συναισθήματα άγχους προς τον πατέρα; Ένα άτομο ίσως να χρησιμοποιεί τον αμυντικό μηχανισμό που είναι γνωστός ως ταύτιση με τον επιτιθέμενο. Η ταύτιση ίσως να οδηγεί ένα παιδί στη μίμηση της στάσης του σώματος, της συμπεριφοράς, του τρόπου ομιλίας του ατόμου από το οποίο θεωρεί ότι απειλείται, σε μια προσπάθεια  να τον καθησυχάσει, μειώνοντας τις πιθανότητες του ευνουχισμού.

Η ταύτιση ίσως να παρατηρείται όταν ένα νέο μέλος εισέρχεται σε μια κοινωνική ομάδα ή στο χώρο εργασίας και το άτομο υιοθετεί συνήθειες της ομάδας ώστε να μπορέσει να κερδίσει την αποδοχή και να μειώσει τις πιθανότητες απόρριψης.

3. Μετάθεση

Όταν ένα άτομο νιώθει δυσαρέσκεια ή φοβάται κάποιο άλλο άτομο, οι ενοχές ίσως να είναι το αποτέλεσμα και ίσως να νιώθει ντροπή για αυτά τα συναισθήματα προς κάποιον άλλο, ειδικά αν είναι κάποιο μέλος της οικογένειας ή κάποιο αγαπημένο πρόσωπο. Τέτοια συναισθήματα ίσως να καταστέλλονται, αλλά ίσως να εκδηλώνονται και με άλλους τρόπους, και η αρχική δυσαρέσκεια ίσως να μετατοπίζεται σε κάποιο άλλο πρόσωπο, ζώο ή αντικείμενο. Στην περίπτωση του μικρού Χανς, το άγχος προς τον πατέρα του είχε μετατοπιστεί προς τα άλογα, των οποίων οι παρωπίδες οδήγησαν σε ομοιότητα με τον πατέρα.  Αντί λοιπόν να φοβάται τον πατέρα του, ο μικρός Χανς είχε φοβία για τα άλογα.

4. Παλινδρόμηση

Ο αμυντικός μηχανισμός της παλινδρόμησης ίσως να χρησιμοποιείται όταν ένα άτομο νιώθει άγχος ως αποτέλεσμα του άγχους της ενηλικίωσης. Οι αναμνήσεις μιας πιο απλής ζωής ως παιδί ίσως να οδηγούν ένα άτομο στο να παλινδρομεί και να υιοθετεί συμπεριφορές που είχε στην παιδική του ηλικία.  Ίσως έτσι κάποιος να αποζητά την προσοχή και τη φροντίδα των άλλων. Ένα άτομο ίσως να αρχίζει να συμπεριφέρεται σαν παιδί, όπως το να βλέπει παιδικά προγράμματα στην τηλεόραση.

5. Μετουσίωση

Θεωρείται ως ένας "ώριμος" αμυντικός μηχανισμός, σε αντίθεση με κάποιος άλλους μηχανισμούς, και έχει τη δυνατότητα να επηρεάζει θετικά τη ζωή ενός ανθρώπου.

Όταν οι παρορμήσεις του εκείνου ενός ατόμου δεν ικανοποιούνται, ίσως να καταπιέζονται αλλά η ενέργεια που καθοδηγεί αυτές τις επιθυμίες να παραμένει. Αντί λοιπόν το άτομο να ακολουθεί αυτές τις παρορμήσεις, επικεντρώνει την ενέργειά του σε πιο παραγωγικές , ακόμη και καλλιτεχνικές επιδιώξεις. Στα Τρία Δοκίμια για τη Θεωρία της Σεξουαλικότητας, ο Φρόιντ παρατήρησε ότι η ανακατεύθυνση της ενέργειας προς καλλιτεχνικές ανησυχίες μπορούσαν να συμβάλλουν στην πρόοδο του ανθρώπινου πολιτισμού και των ανθρώπων ατομικά. Ενώ ο Βίνσεντ βαν Γκογκ ήταν έγκλειστος σε ένα νοσοκομείο, ζωγράφισε κάποια από τα πιο διάσημα έργα του. Άλλοι άνθρωποι ίσως να χρησιμοποιούν την μετουσίωση της παθητικής επιθετικότητας σε λιγότερο καταστροφικές επιδιώξεις, όπως η σωματική άσκηση.