Θλίψη, πένθος και θρήνος

Θλίψη και Πένθος

Οι άνθρωποι διαχειρίζονται την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Για μερικούς, η εμπειρία μπορεί να οδηγήσει σε προσωπική εξέλιξη, παρόλο που είναι μια δύσκολη και επώδυνη στιγμή. Ο τρόπος με τον οποίο πενθεί κάποιος εξαρτάται από την προσωπικότητα του και τη σχέση που είχε με το άτομο που πέθανε. Το πώς ένα άτομο αντιμετωπίζει το πένθος επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες: την προσωπική εμπειρία με την ασθένεια, την εξέλιξη της νόσου, το πολιτισμικό και θρησκευτικό υπόβαθρο, τις δεξιότητες διαχείρισης, το ιστορικό ψυχικής υγείας, το υποστηρικτικό δίκτυο, την κοινωνική και οικονομική κατάσταση ενός ατόμου.

Ποια είναι η διαφορά μεταξύ πένθους, θλίψης και θρήνου;

Οι όροι πένθος, θλίψη και θρήνος συχνά χρησιμοποιούνται ο ένας στη θέση του άλλου, αλλά έχουν διαφορετική σημασία.

Το πένθος είναι η φυσιολογική διαδικασία αντίδρασης στην απώλεια. Με τον όρο πένθος νοείται η ψυχολογική κατάσταση που προκαλείται σε έναν άνθρωπο από μία απώλεια. Οι αντιδράσεις στο πένθος εξαρτώνται από την απώλεια που μπορεί να είναι υλική (για παράδειγμα, ο θάνατος) ή μια συμβολική ή κοινωνική απώλεια (για παράδειγμα, το διαζύγιο ή η απώλεια της δουλειάς). Κάθε τύπος απώλειας σημαίνει ότι το άτομο έχασε "κάτι". Σαν μια οικογένεια που αντιμετωπίζει μια απειλητική για τη ζωή ή χρόνια νόσο, έχει βιώσει πολλές απώλειες και κάθε μια προκαλεί διαφορετική αντίδραση στο πένθος. Το πένθος αποτελεί μια ψυχική, σωματική, κοινωνική ή συναισθηματική αντίδραση. Οι ψυχικές αντιδράσεις μπορεί να περιλαμβάνουν τον θυμό, τις ενοχές, το άγχος, τη θλίψη και την απελπισία. Οι σωματικές αντιδράσεις μπορεί να περιλαμβάνουν προβλήματα στον ύπνο, ψυχοσωματικά συμπτώματα, αλλαγές στην όρεξη, σωματικά προβλήματα ή κάποια νόσο. Οι κοινωνικές αντιδράσεις μπορεί να περιλαμβάνουν συναισθήματα για την φροντίδα άλλων μελών της οικογένειας, τις συναντήσεις με φίλους και την οικογένεια ή την επιστροφή στη δουλειά. Όπως και με τη θλίψη, η διαδικασία του πένθους εξαρτάται από τη σχέση με το άτομο που έχει πεθάνει, τις συνθήκες του θανάτου, και τη σύνδεση με το άτομο που πέθανε. Το πένθος μπορεί να περιγραφεί ως η παρουσία σωματικών προβλημάτων, επίμονων σκέψεων για το άτομο που πέθανε, ενοχές, εχθρικότητα και αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο ενεργεί κανείς.

Η θλίψη είναι η περίοδος μετά την απώλεια κατά τη διάρκεια της οποίας συμβαίνει το πένθος και ο θρήνος. Η διάρκεια της θλίψης εξαρτάται από τη σύνδεση που έχει το άτομο με τον άνθρωπο που πέθανε, και πόσος χρόνος χρειάστηκε για την πρόβλεψη της απώλειας.

Ο θρήνος είναι η διαδικασία με την οποία οι άνθρωποι προσαρμόζονται στην απώλεια. Ο θρήνος επηρεάζεται από έθιμα, τελετουργίες και τους κοινωνικούς κανόνες για τη διαχείριση της απώλειας.

Πώς σχετίζεται το πένθος με το θρήνο;

Το πένθος περιλαμβάνει διαδικασίες που χρειάζεται να ολοκληρώει ένα άτομο που θρηνεί πριν μπορέσει να επανέλθει στην καθημερινή του ζωή. Αυτές οι διαδικασίες περιλαμβάνουν τον αποχωρισμό από το άτομο που πέθανε, τον επαναπροσδιορισμό ενός κόσμου χωρίς αυτόν ή αυτή, και τη δημιουργία νέων σχέσεων. Για να μπορέσει ένα άτομο να αποχωριστεί τον θανόντα, πρέπει να βρει ένα νέο τρόπο να ανακατευθύνει την συναισθηματική του ενέργεια που έδινε στο άτομο που πέθανε. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο θανόντας δεν αγαπήθηκε ή ότι πρέπει να ξεχαστεί, αλλά ότι το άτομο που θρηνεί χρειάζεται να στραφεί σε άλλους για συναισθηματική ικανοποίηση, ο ρόλος του  ατόμου που θρηνεί, η ταυτότητά του και οι δεξιότητές του ίσως να χρειάζεται να αναπροσαρμοστούν για να μπορέσει να ζήσει σε ένα κόσμο χωρίς το άτομο που πέθανε. Το άτομο που θρηνεί ανακατευθείνει σταδιακά σε άλλους ανθρώπους ή δραστηριότητες την συναισθηματική ενέργεια που έδινε στο άτομο που πέθανε, ώστε να μπορέσει να νοηματοδοτήσει τη ζωή του και να συνεχίσει.

Οι άνθρωποι που πενθούν συχνά νιώθουν εξαντλημένοι επειδή η διαδικασία του πένθους απαιτεί σωματική και συναισθηματική ενέργεια. Το πένθος δεν αφορά μόνο το άτομο που έφυγε, αλλά επίσης  τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες και τα σχέδια για τη σχέση με το άτομο που πέθανε. Ο θάνατος συχνά υπενθυμίζει στους ανθρώπους απώλειες ή χωρισμούς του παρελθόντος. Ο θρήνος μπορεί να περιγραφεί με τρεις φάσεις, περιλαμβανομένης της ανάγκης να φέρουμε πίσω το άτομο που πέθανε, της αποδιοργάνωσης και της λύπης και της αναδιοργάνωσης.

Ποιες είναι οι φάσεις διαχείρισης μιας γνωστής, απειλητικής για τη ζωή, ασθένειας;

Η κατανόηση του πως οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν απειλητικές για τη ζωή ασθένειες μπορεί να βοηθήσουν τους ασθενείς και τις οικογένειές τους να προετοιμαστούν για αυτή την ασθένεια. Μια απειλητική για τη ζωή ασθένεια μπορεί να περιγραφεί από τέσσερις φάσεις, περιλαμβανομένης της φάσης πριν την διάγνωση, την οξεία φάση, την χρόνια φάση και την ανάρρωση ή τον θάνατο.

Η φάση πριν την διάγνωση μιας απειλητικής για τη ζωή ασθένειας είναι μια περίοδος πριν την διάγνωση όταν το άτομο συνειδητοποιεί ότι ίσως να έχει κάποια νόσο. Αυτή η φάση δεν είναι μόνο μια στιγμή αλλά επεκτείνεται στην περίοδο που το άτομο υποβαλλόταν σε σωματικές εξετάσεις, όπως πολλές εργαστηριακές εξετάσεις και τελειώνει όταν το άτομο μάθει τη διάγνωση.

Η οξεία φάση συμβαίνει τη στιγμή της διάγνωσης όταν το άτομο προσπαθεί να καταλάβει τη διάγνωση και να πάρει αποφάσεις για την υγεία του.

Η χρόνια φάση είναι η περίοδος μεταξύ της διάγνωσης και των αποτελεσμάτων της θεραπείας. Είναι η χρονική περίοδος στην οποία οι ασθενείς προσπαθούν να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις της ζωής ενώ είναι σε συνεχή θεραπεία και αντιμετωπίζουν τις παρενέργειες της θεραπείας. Για τη νόσο του Alzheimer για παράδειγμα, η περίοδος μεταξύ της διάγνωσης και του θανάτου ίσως να διαρκεί πολλά χρόνια.

Στη φάση της ανάρρωσης, οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τις ψυχικές, κοινωνικές, σωματικές, θρησκευτικές και οικονομικές συνέπειες της νόσου.

Η τελική φάση μιας απειλητικής για τη ζωή νόσου (όπως το Alzheimer) αφορά το θάνατο. Το επίκεντρο αλλάζει από τη θεραπεία της νόσου ή την παράταση της ζωής στην παροχή άνεσης και ανακούφισης από τον πόνο. Οι θρησκευτικές ανησυχίες είναι συχνά στο επίκεντρο αυτή τη χρονική περίοδο.

Πώς το τελικό στάδιο μια θανατηφόρας νόσου επηρεάζει τις οικογένειες;

Οι άνθρωποι που πεθαίνουν μπορεί να φτάσουν κοντά στο θάνατο κάποια στιγμή και με διάφορους τρόπους. Διαφορετικές αιτίες θανάτου οδηγούν σε διαφορετικές διαδρομές προς το θάνατο.

Το μονοπάτι προς το θάνατο ίσως να είναι μακρύ και αργό, μερικές φορές διαρκεί για χρόνια, ή μπορεί να οδηγήσει γρήγορα στο θάνατο (για παράδειγμα, ένα αυτοκινητιστικό ατύχημα) όπου η χρόνια φάση της νόσου αν υπάρχει, είναι σύντομη. Οι εξάρσεις και οι υφέσεις περιγράφουν την κατάσταση του ασθενή που φαίνεται να τα πηγαίνει καλά γρήγορα και μετά να χειροτερεύει ξανά (για παράδειγμα, ένας ασθενής με AIDS, λευχαιμία, ή σε κάποιες περιπτώσεις Alzheimer). Ένα άλλο μονοπάτι προς το θάνατο ίσως να είναι μια μεγάλη, αργή χρονική περίοδος πτώσης της υγείας και μετά μια περίοδο σταθεροποίησης της υγείας (για παράδειγμα, οι ασθενείς που η υγεία τους χειροτερεύει και μετά σταθεροποιείται σε ένα νέο, πιο περιορισμένο επίπεδο).

Οι ασθενείς σε αυτό το μονοπάτι πρέπει να προσαρμοστούν στην απώλεια της λειτουργικότητάς τους. Οι θάνατοι από τη νόσο του Alzheimer συχνά συμβαίνουν μετά από μια μεγάλη χρονική περίοδο και περιλαμβάνουν μακροχρόνιο πόνο για την απώλεια του ελέγχου στο μυαλό και στο σώμα τους. Οι θάνατοι που προκαλούνται από Alzheimer συχνά αποστραγγίζουν τους ασθενείς και τις οικογένειές τους σωματικά και συναισθηματικά επειδή αυτό συμβαίνει για μεγάλη χρονική περίοδο, συχνά για πάρα πολλά χρόνια.

Τι είναι το προπαρασκευαστικό πένθος;

Το αναμενόμενο ή προπαρασκευαστικό πένθος είναι ο θρήνος που συμβαίνει όταν ένας ασθενής ή μια οικογένεια περιμένει έναν θάνατο. Το προπαρασκευαστικό πένθος έχει πολλά από τα συμπτώματα του πένθους μετά το θάνατο. Περιλαμβάνει όλες τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις πολιτισμικές και κοινωνικές αντιδράσεις σε έναν αναμενόμενο θάνατο από τον ασθενή και την οικογένεια.

Το προπαρασκευαστικό πένθος περιλαμβάνει την κατάθλιψη, την έντονη ανησυχία για το άτομο που πεθαίνει, την προετοιμασία για το θάνατο και την προσαρμογή στις αλλαγές που προκαλεί ο θάνατος. Αυτή η μορφή πένθους δίνει στην οικογένεια περισσότερο χρόνο για να κατανοήσει την πραγματικότητα της απώλειας αργά. Οι άνθρωποι ίσως να ολοκληρώνουν τις δουλειές που είχαν αφήσει στη μέση με το άτομο που πεθαίνει (για παράδειγμα, να πουν ʺΑντίοʺ, ʺΣε αγαπώʺ, ʺΣε συγχωρώʺ).

Το προπαρασκευαστικό πένθος δεν συμβαίνει πάντα. Και φυσικά δεν σημαίνει ότι πριν από το θάνατο, το άτομο θα νιώθει τον ίδιο πόνο όπως το πένθος που θα νιώθει μετά το θάνατο. Δεν υπάρχει συγκεκριμένο ποσοστό πένθους που νιώθει ο καθένας. Η εμπειρία του πένθους πριν το θάνατο δεν κάνει το πένθος μετά το θάνατο να διαρκεί λιγότερο.

Το πένθος που ακολουθεί έναν ξαφνικό θάνατο είναι διαφορετικό από το προπαρασκευαστικό πένθος. Η ξαφνική απώλεια κατακλύζει ένα άτομο, κάνοντας την φυσιολογική λειτουργικότητα αδύνατη. Οι πενθούντες ίσως να μην είναι σε θέση να συνειδητοποιήσουν την επίδραση της απώλειας. Παρόλο που το άτομο αναγνωρίζει την απώλεια, αυτός ή αυτή δεν μπορεί να αποδεχτεί την απώλεια ψυχικά και συναισθηματικά. Μετά από ένα απροσδόκητο θάνατο, οι πενθούντες ίσως να νιώθουν ότι ο κόσμος τους έχει αλλάξει και ότι τα πράγματα δεν βγάζουν νόημα. Η αποδοχή του θανάτου ενός αγαπημένου προσώπου ενώ αυτός ή αυτή είναι ακόμη ζωντανός αφήνει τους πενθούντες με την αίσθηση ότι το άτομο που πεθαίνει εγκαταλείφθηκε. Η αναμονή της απώλειας κάνει τη σύνδεση με τον άνθρωπο που πεθαίνει πιο ισχυρή. Αν και το προκαταβολικό πένθος ίσως να βοηθά την οικογένεια, το άτομο που πεθαίνει ίσως να βιώνει πάρα πολύ πένθος, με αποτέλεσμα ο ασθενής να απομονώνεται.

Ποια είναι τα στάδια του πένθους;

Η διαδικασία του πένθους έχει τέσσερα στάδια:

• Το σοκ και το μούδιασμα: Τα μέλη της οικογένειας δυσκολεύονται να πιστέψουν το θάνατο, νιώθουν συγκλονισμένα και μουδιασμένα.
• Την λαχτάρα και την αναζήτηση: Τα άτομα βιώνουν το άγχος του αποχωρισμού και δεν μπορούν να αποδεχτούν την πραγματικότητα της απώλειας. Προσπαθούν να βρουν και να φέρουν πίσω το άτομο που πέθανε και νιώθουν συνεχώς σύγχυση και απογοήτευση όταν αυτό δεν είναι εφικτό.
• Την αποδιοργάνωση και την απελπισία: Τα μέλη της οικογένειας νιώθουν καταθλιπτικά και δυσκολεύονται να σχεδιάσουν το μέλλον. Εύκολα αποσπάται η προσοχή τους και έχουν δυσκολία στη συγκέντρωση.
• Την αναδιοργάνωση: Τα άτομα ξεκινούν να αποδέχονται την απώλεια και να δημιουργούν νέες σχέσεις με άλλους, με σταδιακή επιστροφή στα ενδιαφέροντα και στις δραστηριότητές τους.

Τι είδους βοήθεια είναι διαθέσιμη για τους ανθρώπους που δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν το πένθος;

Η μεγαλύτερη υποστήριξη που λαμβάνουν οι άνθρωποι μετά από μια απώλεια προέρχεται από φίλους και την οικογένεια. Οι γιατροί και οι ψυχίατροι μπορεί να προσφέρουν παρηγοριά. Για τους ανθρώπους που δυσκολεύονται να διαχειριστούν την απώλεια, η συμβουλευτική για το πένθος ή η ψυχοθεραπεία για το πένθος ίσως να είναι απαραίτητη και βοηθητική.

Η συμβουλευτική για το πένθος βοηθά τους πενθούντες με φυσιολογικές αντιδράσεις πένθους να επεξεργαστούν το πένθος τους. Η συμβουλευτική μπορεί να γίνει από εκπαιδευμένους επαγγελματίες ή και σε ομάδες ανθρώπων όπου οι πενθούντες βοηθούν άλλους ανθρώπους με πένθος. Όλες αυτές οι υπηρεσίες είναι διαθέσιμες ατομικά ή σε ομάδα. Είναι σημαντικό να θυμάστε ότι ο καθένας ανταποκρίνεται διαφορετικά στο πένθος και το να ζητήσετε βοήθεια δεν αποτελεί σημάδι αδυναμίας.

Οι στόχοι της συμβουλευτικής πένθους περιλαμβάνουν:

• Την υποστήριξη του πενθούντα ώστε να αποδεχτεί την απώλεια και να μιλήσει για αυτή.
• Την βοήθεια προς τον πενθούντα να αναγνωρίσει και να εκφράσει τα συναισθήματα που σχετίζονται με την απώλεια (για παράδειγμα το θυμό, τις ενοχές, την ανησυχία, την απελπισία και τη θλίψη).
• Την βοήθεια προς τον πενθούντα ώστε να μάθει να ζει χωρίς το άτομο που πέθανε και να πάρει μόνος του αποφάσεις.
• Την βοήθεια προς τον πενθούντα ώστε να αποχωριστεί συναισθηματικά τον θανόντα και να ξεκινήσει να δημιουργεί νέες σχέσεις.
• Την υποστήριξη και το χρόνο για το πένθος σε πολύ σημαντικές στιγμές όπως τα γενέθλια και οι επέτειοι.
• Την ανάλυση του φυσιολογικού πένθους και τις διαφορές στο θρήνο μεταξύ των ατόμων.
• Την παροχή συνεχούς υποστήριξης.
• Την βοήθεια προς τον πενθούντα ώστε να κατανοήσει τις δεξιότητες διαχείρισης.
• Την αναγνώριση προβλημάτων διαχείρισης των πενθούντων και οι συστάσεις για ψυχοθεραπεία πένθους.

Τι είναι η ψυχοθεραπεία πένθους και πώς βοηθά;

Η ψυχοθεραπεία πένθους εφαρμόζεται περισσότερο σε ανθρώπους που έχουν πιο σοβαρές αντιδράσεις στο πένθος.  Ο στόχος της ψυχοθεραπείας πένθους είναι η αναγνώριση και η επίλυση των προβλημάτων του πενθούντα που αφορούν στον αποχωρισμό από το άτομο που πέθανε.

Όταν ο αποχωρισμός είναι δύσκολος, ίσως να εμφανίζονται σωματικά και συμπεριφορικά προβλήματα, παρατεταμένου ή υπερβολικού θρήνου, επιπλεγμένου πένθους ή απροσδόκητου θρήνου.

Η ψυχοθεραπεία πένθους μπορεί να γίνει ατομικά ή σε ομάδα. Γίνεται μια συμφωνία με τον θεραπευόμενο που καθορίζει τη χρονική διάρκεια της θεραπείας, την αμοιβή, τους στόχους και τη δέσμευση στη θεραπεία.

Στην ψυχοθεραπεία πένθους, το άτομο που πενθεί μιλάει για τον θανόντα και προσπαθεί να αναγνωρίσει πότε αυτός ή αυτή άρχισε να νιώθει έντονα συναισθήματα για το θάνατο. Η ψυχοθεραπεία πένθους ίσως να επιτρέπει στον πενθούντα να δει τον θυμό, τις ενοχές ή οποιοδήποτε άλλο επώδυνο ή άβολο συναίσθημα υπάρχει την ίδια στιγμή που υπάρχουν πολλά θετικά συναισθήματα για το άτομο που πέθανε.

Όλοι οι άνθρωποι έχουμε την τάση να αναπτύσσουμε ισχυρούς δεσμούς στοργής ή σύνδεσης με τους άλλους. Όταν αυτοί οι δεσμοί σπάσουν, όπως στο θάνατο, μια έντονη συναισθηματική αντίδραση συμβαίνει. Μετά από μια απώλεια, ένα άτομο πρέπει να ολοκληρώσει συγκεκριμένα θέματα της διαδικασίας του πένθους. Αυτά τα βασικά θέματα του θρήνου περιλαμβάνουν την αποδοχή της απώλειας, το να ζει κάποιος και να νιώθει το σωματικό και συναισθηματικό πόνο του πένθους, την προσαρμογή σε μια ζωή χωρίς το αγαπημένο μας πρόσωπο, και τον συναισθηματικό αποχωρισμό από τον θανόντα ώστε να προχωρήσει στη ζωή χωρίς αυτόν. Είναι σημαντικό ότι αυτά τα θέματα ολοκληρώνονται πριν ο θρήνος τελειώσει.

Στην ψυχοθεραπεία πένθους, έξι θέματα χρησιμοποιούνται για να βοηθήσουν τον πενθούντα να ανταπεξέλθει στο πένθος:

1. Την ανάπτυξη της ικανότητας να νιώθει, να εκφράζει και να προσαρμόζεται στις επώδυνες αλλαγές του πένθους.
2. Την εύρεση τρόπων για την αντιμετώπιση των επώδυνων αλλαγών.
3. Την καθιέρωση μιας συνεχιζόμενης σχέσης με το άτομο που πέθανε.
4. Την διατήρηση της υγείας και της λειτουργικότητας.
5. Την αναθεώρηση σχέσεων και την κατανόηση ότι οι άλλοι δυσκολεύονται να σας συμπονέσουν στο πένθος που βιώνετε.
6. Την ανάπτυξη μιας υγιούς εικόνας για τον εαυτό και τον κόσμο.

Οι επιπλοκές του πένθους ίσως να προέρχονται από ανολοκλήρωτο πένθος από προηγούμενες απώλειες. Το πένθος για αυτές τις απώλειες πρέπει να διαχειριστεί ώστε να μπορέσει να αντιμετωπιστεί το παρόν πένθος. Η ψυχοθεραπεία πένθους περιλαμβάνει την αντιμετώπιση των επιπλοκών στη διαδικασία του πένθους, την αναγνώριση θεμάτων που δεν έχουν κλείσει με τον θανόντα, και την αναγνώριση των άλλων απωλειών που εμφανίζονται λόγω του θανάτου. Τα άτομα που πενθούν βοηθιούνται ώστε να δουν ότι η απώλεια είναι οριστική και να φανταστούν τη ζωή τους μετά την περίοδο του πένθους.

Τι είναι το επιπλεγμένο πένθος;

Ο όρος αναφέρεται σε δυσλειτουργικές μορφές πένθους. Οι αντιδράσεις στο επιπλεγμένο πένθος απαιτούν πιο πολύπλοκη αντιμετώπιση από ότι οι ανολοκλήρωτες αντιδράσεις στο πένθος.

Οι διαταραχές προσαρμογής (ειδικά της καταθλιπτικής και ανήσυχης διάθεσης ή των διαταραγμένων συναισθημάτων και συμπεριφορών), η μείζονα κατάθλιψη, η κατάχρηση ουσιών και η διαταραχή μετατραυματικού στρες είναι μερικά από τα πιο συχνά προβλήματα του επιπλεγμένου πένθους. Το επιπλεγμένο πένθος χαρακτηρίζεται από την παρατεταμένη διάρκεια των συμπτωμάτων, την παρέμβαση των συμπτωμάτων στη λειτουργικότητα ή την ένταση των συμπτωμάτων (για παράδειγμα, έντονες αυτοκτονικές σκέψεις ή απόπειρες).

Το επιπλεγμένο πένθος ή το ανεπίλυτο πένθος ίσως να εμφανίζεται ως η απόλυτη απουσία πένθους και θλίψης, η έλλειψη της εμπειρίας των φυσιολογικών αντιδράσεων του πένθους, η καθυστερημένη θλίψη, η συγκρουόμενη θλίψη ή το χρόνιο πένθος. Οι παράγοντες που συμβάλλουν στην πιθανότητα του επιπλεγμένου πένθους περιλαμβάνουν τον ξαφνικό θάνατο, το φύλο του ανθρώπου που πενθεί, και τη σχέση που είχε με τον θανόντα (για παράδειγμα, μια έντονη, στενή ή πολύ αντιφατική σχέση). Οι αντιδράσεις πένθους που οδηγούν σε μείζονα κατάθλιψη πρέπει να θεραπεύονται με φαρμακευτική αγωγή και ψυχοθεραπεία. Ένα άτομο που αποφεύγει να θυμηθεί το άτομο που πέθανε, που συνεχίζει να το σκέφτεται και να το ονειρεύεται και που τρομοκρατείται και πανικοβάλλεται σε οτιδήποτε τον θυμίζει μπορεί να αντιμετωπίζει μετατραυματικό στρες. Η κατάχρηση ουσιών, αποτελεί μια προσπάθεια να αποφευχθούν τα επώδυνα συναισθήματα της απώλειας, και τα συμπτώματα (όπως η αϋπνία). Το μετατραυματικό στρες μπορεί επίσης να θεραπευτεί με φαρμακευτική αγωγή και ψυχοθεραπεία.